Buku Teks Sains Tingkatan 1 KSSM

Buku Teks Digital Sains Tingkatan 1 KSSM

• Sains T1 – Kandungan

• Sains T1 – Bab 1 Pengenalan kepada Penyiasatan Saintifik
• Sains T1 – Bab 2 Sel Sebagai Unit Asas Hidupan
• Sains T1 – Bab 3 Koordinasi dan Gerak Balas

• Sains T1 – Bab 4 Pembiakan
• Sains T1 – Bab 5 Jirim
• Sains T1 – Bab 6 Jadual Berkala

• Sains T1 – Bab 7 Udara
• Sains T1 – Bab 8 Cahaya dan Optik
• Sains T1 – Bab 9 Bumi
• Sains T1 – Jawapan / Rujukan

atau

• Buku Teks Digital Sains KSSM Tingkatan 1 (Bab 1 – Bab 9) – Drive 1

• Buku Teks Digital Sains KSSM Tingkatan 1 (Bab 1 – Bab 9) – Drive 2

p. 1

TINGKATAN 1SAINSISBN 978-967-10679-1-8FT071001RM 9.90

p. 2

SAINSTINGKATAN 1TINGKATAN1SAINS

p. 3

RUKUN NEGARABahawasanya Negara Kita Malaysiamendukung cita-cita hendak;Mencapai perpaduan yang lebih erat dalam kalangan seluruh masyarakatnya;Memelihara satu cara hidup demokrasi;Mencipta satu masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama;Menjamin satu cara yang liberal terhadap tradisi-tradisi kebudayaan yang kaya dan pelbagai corak;Membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan sains dan teknologi moden;MAKA KAMI, rakyat Malaysia,berikrar akan menumpukanseluruh tenaga dan usaha kami untuk mencapai cita-cita tersebutberdasarkan prinsip-prinsip yang berikut:KEPERCAYAAN KEPADA TUHANKESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARAKELUHURAN PERLEMBAGAANKEDAULATAN UNDANG-UNDANGKESOPANAN DAN KESUSILAAN(Sumber: Jabatan Penerangan, Kementerian Komunikasi dan Multimedia Malaysia)

p. 4

KURIKULUM STANDARD SEKOLAH MENENGAHPenulisVengadesh PeriasamyNoraini binti AbdullahFauziah binti Mo’menEditorNadiatulaini binti AzenanChan Chon WahPereka bentukMohamad Akmal Ariff bin KamarudinIlustratorBaharin bin Abd. Hamid2016

p. 5

iiPenerbit buku teks ingin merakamkan penghargaan kepada organisasi dan orang perseorangan yang telah membantu dalam proses menerbitkan buku ini, iaitu:Ahli Jawatan Kuasa Kawalan Mutu Buku Teks, Bahagian Buku Teks,Kementerian Pendidikan MalaysiaBahagian Pembangunan Kurikulum, Kementerian Pendidikan MalaysiaPejabat Hal Ehwal Dalam Negeri Dan Penyelidikan, Jabatan Ketua Menteri, SabahJabatan Perangkaan MalaysiaKPM2016 ISBN 978-967-10679-1-8Cetakan Pertama 2016© Kementerian Pendidikan MalaysiaHak Cipta Terpelihara. Mana-mana bahan dalam buku ini, tidak dibenarkan diterbitkan semula, disimpan dalam cara yang boleh dipergunakan lagi, ataupun dipindahkan dalam sebarang bentuk atau cara, baik dengan elektronik, mekanik, penggambaran semula mahupun dengan cara perakaman tanpa kebenaran terlebih dahulu daripada Ketua Pengarah Pelajaran Malaysia, Kementerian Pendidikan Malaysia. Perundingan tertakluk kepada perkiraan royalti atau honorarium.Diterbitkan untuk Kementerian Pendidikan Malaysia oleh:Karangkraf Network Sdn.Bhd.Lot 2, Jalan Sepana 15/3,Off Persiaran Selangor,Seksyen 15,40200 Shah Alam,Selangor Darul Ehsan.Telefon: 603-5101 3836Faksimile: 603-5101 3685E-mel: publishing@karangkrafnetwork.com.myAlamat sesawang: www.karangkraf.comReka letak dan atur huruf:Karangkraf Network Sdn.Bhd.Muka taip teks: Book AntiquaSaiz taip teks: 11 pt.Dicetak oleh:Ultimate Print Sdn.Bhd.Lot 2, Jalan Sepana 15/3,Off Persiaran Selangor,Seksyen 15,40200 Shah Alam,Selangor Darul Ehsan.NO. SIRI BUKU : 0058PENGHARGAAN

p. 6

iiiKandunganTema 1: Kaedah Saintifik1Bab 1Pengenalan kepada Penyiasatan Saintifik21.1Sains adalah Sebahagian daripada Kehidupan Harian41.2Makmal Sains Anda91.3Kuantiti Fizik dan Unitnya151.4Penggunaan Alat Pengukur, Kejituan, Kepersisan, Kepekaan dan Ralat181.5Ketumpatan281.6Langkah-langkah dalam Penyiasatan Saintifik331.7Sikap Saintifik dan Nilai Murni dalam Menjalankan Penyiasatan Saintifik37Praktis Sumatif 141Tema 2: Penyenggaraan dan Kesinambungan HidupBab 2Sel sebagai Unit Asas Hidupan2.1Sel – Struktur, Fungsi dan Organisasi2.2Respirasi Sel dan FotosintesisPraktis Sumatif 2Bab 3Koordinasi dan Gerak Balas3.1Homeostasis dalam Benda HidupPraktis Sumatif 3Bab 4Pembiakan4.1Pembiakan Seks dan Aseks4.2Sistem Pembiakan Manusia4.3Kitar Haid1044.4Persenyawaan dan Kehamilan1074.5Faktor yang Mempengaruhi Perkembangan Fetus dan Bayi1114.6Kemandulan dan Pencegahan Kehamilan1154.7Pembiakan Tumbuhan119Praktis Sumatif 4133Tema 3: Penerokaan Unsur dalam Alam135Bab 5Jirim1365.1Jirim dalam Alam1385.2Tiga Keadaan Jirim145Praktis Sumatif 5159iii

p. 7

ivBab 6Jadual Berkala1626.1Pengelasan Unsur1646.2Campuran1766.3Sebatian185Praktis Sumatif 6191Bab 7Udara1947.1Komposisi Udara1967.2Pembakaran2047.3Pencemaran Udara208Praktis Sumatif 7Tema 4: Tenaga dan Kelestarian HidupBab 8Cahaya dan Optik8.1Penggunaan Cermin8.2Sifat Cahaya8.3Pantulan Cahaya8.4Pembiasan Cahaya8.5Penyebaran Cahaya8.6Penyerakan Cahaya8.7Penambahan dan Penolakan CahayaPraktis Sumatif 8Tema 5: Penerokaan Bumi dan Angkasa LepasBab 9Bumi9.1Sistem dan Struktur Bumi9.2Bahan Bumi9.3Proses Utama Bumi9.4Fenomena Geobencana9.5Usia Bumi9.6Sumber Bumi dan Geologi Gunaan270Praktis Sumatif 9275Jawapan278Glosari284Rujukan287Indeks288

p. 8

vPendahuluanBuku Teks Sains Tingkatan Satu Kurikulum Standard Sekolah Menengah (KSSM) ini ditulis untuk murid Tingkatan Satu berdasarkan Dokumen Standard Kurikulum dan Pentaksiran, Tingkatan 1 yang disediakan oleh Kementerian Pendidikan Malaysia. KSSM digubal bagi memenuhi keperluan dasar baharu di bawah Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia (PPPM) 2013 2025. Bagi menjayakan pelaksanaan KSSM, penulisan buku ini lebih memberikan penekanan kepada kemahiran berfikir, kemahiran maklumat & komunikasi, membuat keputusan dan menyelesaikan masalah dalam kehidupan harian supaya murid dapat menguasai kemahiran yang diperlukan pada abad ke-21.Bagi mencapai objektif ini, buku ini dilengkapkan dengan ciri-ciri istimewa seperti yang berikut:Eksplorasi SainsMemberikan maklumat tambahan yang berkaitan dengan sesuatu topik.MalaysiakuMaklumat terkini tentang sains di Malaysia.Sains dan SayaAplikasi sains dalam kehidupan harian murid.QR codeMuat turun aplikasi percuma daripada Google Play ke peranti mudah alih pintar anda. Imbas QR code ini dengan peranti mudah alih pintar anda untuk mendapatkan video dan maklumat tambahan.(Laman sesawang dalam domain awam yang dicadangkan dalam buku ini mungkin berubah dari semasa ke semasa).PendahuluanAbad21KBMMAbad21KIAKKMKAbad21Kemahiran Maklumat & KomunikasiKemahiran Interpersonal & Arah KendiriKemahiran Berfikir & Menyelesaikan MasalahKemahiran Abad ke-21

p. 9

viMasa SilamMaklumat tentang sejarah sains.Kajian masa depanKajian yang dibuat untuk perkembangan teknologi masa depan.Saya Boleh Ingat!Formula atau maklumat penting yang perlu diingati oleh murid.Berita SainsMaklumat berita terkini tentang sains.Praktis FormatifMemuatkan soalan untuk menguji kefahaman murid pada akhir setiap subtopik.Kerjaya SainsInfo kerjaya yang berkaitan dengan bidang sains.Cabaran MindaSoalan yang mencabar pemikiran.

p. 10

viiMengaplikasiMenganalisisMenilaiMenciptaPada akhir babSoalan KBATCabaran SelanjutnyaSoalan KBAT aras 5 dan aras 6.Peta KonsepRumusan bab dalam bentuk peta konsep.Refleksi KendiriSenarai semak secara ringkas hasil pembelajaran untuk rujukan murid.Praktis SumatifMemuatkan soalan untuk menguji kefahaman murid pada akhir setiap bab.EksperimenAktiviti perbincanganAktiviti inkuiriAktiviti penggunaan teknologiAktiviti menghasilkan inovasiTerdapat lima jenis aktiviti dalam buku ini

p. 11

viiiCara-cara untuk mengimbas animasi tiga dimensi1Langkah 12Langkah 23Langkah 34Langkah 4Kemudian, imbas imej pada halaman tersebut dengan telefon pintar atau tablet anda untuk menikmati animasi tiga dimensi!Muat turun aplikasi pembaca QR yang percuma sama ada dari App Store atau Play Store.Muat turun aplikasi AR Buku Teks dengan mengimbas QR code di bawah.Cari halaman yang mempunyai ikon yang berikut.atau360oAnimasi tiga dimensiPetunjuk:Menggunakan aplikasi pembaca QR (halaman web, video)Menggunakan aplikasi AR Buku Teks (gambar 360°)

p. 12

Bab 1Bab 11Adakah kita sedar bahawa dalam kehidupan kita segala-galanya berkaitan dengan sains? Antaranya termasuklah makanan yang kita makan, baju yang kita pakai, dan pengangkutan serta tenaga yang kita gunakan.1Kaedah Saintifik1Bab 11

p. 13

2Bab 1Bab1Sains adalah sebahagian daripada kehidupan harianMakmal sains andaKuantiti fizik dan unitnyaPenggunaan alat pengukur, kejituan, kepersisan, kepekaan dan ralatKetumpatanLangkah dalam penyiasatan saintifikSikap saintifik dan nilai murni dalam menjalankan penyiasatan saintifikMarilah kita mengkaji:Apakah Sains?Apakah kuantiti fizik?Bagaimanakah cara untuk mengukur ketumpatan?Pengenalan kepada Penyiasatan Saintifik2Bab 1

p. 14

Bab 1Bab 13Fenomena alam semula jadiRalat sistematikPemerhatian dan eksperimen sistematikKerjaya sainsSesaran airSimbol amaran Pemboleh ubah Unit S.I. Hipotesis Imbuhan Inferens Ralat rawak Nilai murniPerkataan Sains asalnya daripada perkataan Latin “yang bermaksud pengetahuan fenomena alam semula jadi. Orang Scientia” pada zaman dahulu memerhatikan kejadian semula jadi seperti pelangi atau petir. Mereka memberikan penjelasan tentang cara dan faktor kejadian tersebut berlaku berdasarkan pemahaman mereka sendiri. Bagaimanapun pemahaman mereka selalu dipenuhi dengan unsur mitos dan kepercayaan. Menyedari kelemahan ini, ahli sains mula melakukan eksperimen secara sistematik mengikut langkah saintifik yang betul. Hal ini membolehkan pengumpulan data yang digunakan untuk membuat kesimpulan proses kejadian fenomena tersebut.ASAL USUL SAINSBULETIN SAINSBab 13

p. 15

4Bab 1• Menghubungkanaktivitisehariandengansains.• Mengitlakmaksudsains.• Merumuskankepentinganbidangsainstersebutdalamkehidupanseharian.• Memerihalkanbidangsains.• Berkomunikasimengenaikerjayadalambidangsains.• Menghubungkaitsubjekyangperludipelajaridengankerjayabidangsainsyangdiminati.• Memerihalkaninovasiteknologi.1.1Sains adalah Sebahagian daripada Kehidupan SeharianApakah Sains?Cuba lihat fenomena di sekeliling anda. Gambar foto 1.1Fenomena alam sekitarUntuk memahami faktor dan cara fenomena ini berlaku, maka kajian sains perlu dijalankan. Sains ialah disiplin ilmu yang melibatkan pemerhatian dan eksperimen yang sistematik terhadap fenomena alam semula jadi. Bagaimanakah setiap fenomena tersebut berlaku?4Bab 1

p. 16

Lihat aktiviti kehidupan seharian kita. Apakah Kepentingan Sains dalam Kehidupan Seharian?Contoh-contoh kepentingan sains dalam kehidupan seharian ditunjukkan dalam rajah di bawah.Rajah 1.1Contoh-contoh kepentingan sains dalam kehidupan seharianGambar foto 1.2Aktiviti dalam kehidupan seharianAdakah sains mengubah atau mempengaruhi aktiviti dalam kehidupan seharian anda? Berikan beberapa contoh lain aktiviti dalam kehidupan seharian yang berkaitan dengan sains.Kepentingan sains dalam kehidupan seharianMenyumbang kepada bidang kejuruteraan seperti pembinaan bangunan pencakar langit yang canggih.Penciptaan satelit menyebabkan komunikasi menjadi lebih cepat dan efektif.Meningkatkan hasil tanaman dengan penemuan baja, racun serangga dan penggunaan kaedah hidroponik.Penemuan vaksin dan antibiotik dalam bidang perubatan membantu mengawal penyakit berjangkit dan mengurangkan kadar kematianBangunantinggiKaedahhidroponikVaksinSatelitTVBab 1Bab 1

p. 17

6Bab 1Bidang SainsSains boleh dibahagikan kepada banyak bidang. Peta pokok di bawah ini menunjukkan beberapa bidang sains yang penting berserta contoh.FizikBiologiKimiaBidang sainsGeologiAstronomiMeteorologiContoh:Farmakologi, forensik, toksikologiContoh:AstrofizikContoh:Zoologi, mikrobiologi, fisiologi, botaniContoh:Kejuruteraan, tenaga elektrikContoh:Geokimia, geomorfologi dan geofizikContoh:HidrometeorologiKajian tentang tenaga dan kesannya terhadap jirimKajian tentang jirim dan tindak balas yang berlakuKajian tentang planet, bintang dan objek lain dalam alam semestaKajian tentang benda hidupKajian tentang batuan, tanih dan mineralKajian tentang perubahan cuaca dan iklimRajah 1.2Pengelasan bidang sains6Bab 1

p. 18

Kerjaya dalam SainsApakah cita-cita anda setelah dewasa kelak? Senaraikan pengetahuan sains yang perlu anda kuasai untuk mencapai cita-cita anda ini.Rajah 1.3Cita-cita muridBeberapa contoh kerjaya sains yang berkaitan dengan subjek yang perlu dipelajari ditunjukkan dalam peta pokok di bawah.FizikBiologiKimiaKerjaya dalam sainsGeologiAhli astronomiAhli oseanografiGuruAhli meteorologiJuruteraAhli fizikAhli farmasiAhli oseanografiGuruAhli forensikAhli kimiaDoktor perubatanAhli botaniAhli zoologiGuruAhli oseanografiAhli mikrobiologiAhli biologiAhli geologiGuruRajah 1.4Kerjaya dalam bidang sainsGambar foto 1.3Kerjaya dalam bidang sainsSaya hendak menjadi jurutera. Apakah subjek yang perlu saya pelajari?Saya pula hendak menjadi doktor. Apakah subjek yang perlu saya pelajari?JuruteraDoktorAhlifarmasiAhligeologiBab 1Bab 17

p. 19

8Bab 1Inovasi TeknologiKebanyakan mesin dan alat yang kita gunakan setiap hari ialah hasil reka cipta sains, contohnya kereta, kapal terbang, telefon, komputer dan sebagainya. Mesin dan alat tersebut membantu kita menyelesaikan masalah dalam kehidupan seharian kita. 1.1Tujuan: Contoh inovasi teknologi dalam menyelesaikan masalah dalam kehidupan seharianArahan1.Secara berkumpulan, cari maklumat tentang contoh inovasi teknologi untuk menyelesaikan masalah dalam kehidupan seharian. Maklumat boleh diperoleh daripada Internet, majalah, surat khabar, atau sumber-sumber lain.2.Bincangkan maklumat yang telah dikumpulkan dan bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda di dalam kelas dengan menggunakan multimedia,contohnya Powerpoint.3.Bincangkan cara-cara robot dapat membantu kita dalam kehidupan seharian.Perhatikan Rajah 1.5.Rajah 1.5Robot digunakan dalam kehidupan seharianSaya boleh membantu tuan saya membaiki alat elektrik.Saya boleh membantu tuan saya mengemas rumah.Tahukah anda?Hadiah Nobel diberikan kepada ahli sains yang cemerlang dalam beberapa bidang sains setiap tahun di Stockholm, Sweden. Layari laman web yang berikut untuk mendapatkan maklumat lanjut.Gambar foto 1.5Hadiah NobelKMKAbad21Hadiah nobelhttp://www.nobelprize.orgGambar foto 1.4 Perkembangan teknologi8Bab 1

p. 20

1.11.Tandakan (✓) pada proses yang merupakan fenomena alam semula jadi. Pertumbuhan bayi Pembinaan bangunan pencakar langit Penemuan ubat baharu Kejadian siang dan malam2.Isi tempat kosong dengan jawapan yang betul. (a)Kajian sains melibatkan dan yang sistematik terhadap fenomena alam semula jadi.(b)Penemuan vaksin untuk menangani jangkitan denggi baru-baru ini merupakan pengetahuan sains yang diaplikasikan dalam bidang oleh ahli mikrobiologi.3.Senaraikan beberapa bidang sains dan kerjaya yang berkaitan dengannya.• Mengenalpastidanmenyatakanfungsiradas.• Mengenalpastisimboldancontohbahanberbahayadidalammakmal.• Melukisdanmelabelradasyangbiasadigunakandidalammakmaldanmembuatpengelasanberdasarkankegunaannya.• Mewajarkanperaturandanlangkahkeselamatandidalammakmal.1.2Makmal Sains AndaM akmal sains ialah satu bilik yang dikhaskan untuk menjalankan kajian atau eksperimensaintifik.Didalammakmal,terdapatpelbagaibahandanradas.Contohnya, silinder penyukat, kaki retort, pipet dan lain-lain. Gambar foto 1.6 Makmal sainsBab 1Bab 19

p. 21

Jadual 1.1Radas makmal dan fungsinyaRadas makmalFungsiTabungdidihTabungujiMemanaskan bahan kimia dalam kuantiti yang kecil Mengisi bahan kimia dalam kuantiti yang kecilBikarMengisi bahan kimia dalam kuantiti yang besarKelalangkonKelalangdasarleperSilinderpenyukatMenyukatisi padu cecairRadas makmalFungsiMenyukat isi padu cecair dengan tepatMenyukat isi padu cecair yang tetapTungkukakitigaMenyokong radas semasa pemanasanKasadawaiMembantu menyebarkan haba dengan sekata semasa pemanasanCorongturasMenuras atau menapis pepejal tidak larut daripada campuranBalanggasUntuk mengumpul gasPipetBuret10Bab 1Bab 1

p. 22

Bab 111Untuk memegang atau menyokong sesuatu radasUntuk tujuan penyejatanPiringsejatKakiretort1.2Tujuan: Mengenal pasti radas yang biasa digunakan di dalam makmalArahan1.Secara berkumpulan, perhatikan radas yang biasa digunakan di dalam makmal.2.Kenal pasti setiap radas di dalam makmal dan nyatakan fungsinya. Catat dalam buku Amali.3.Lukis dan labelkan radas tersebut dalam buku Amali.4.Kemudian, bincangkan pengelasan radas-radas tersebut berdasarkan penggunaannya. 5.Persembahkan hasil perbincangan kumpulan di dalam kelas dengan menggunakan peta pokok.Simbol Bahan Berbahaya di dalam MakmalPernahkah anda lihat simbol seperti Rajah 1.6? Apakah maksud simbol itu?Gambar foto 1.7Bahan kimia dengan simbol amaranRajah 1.6Simbol amaranGambar foto 1.8Litium disimpan di dalam minyak parafinSesetengah bahan dan litium boleh bertindak balas jika terdedah kepada udara. Oleh itu, bahan kimia tersebut perlu disimpan di dalam minyak parafin.Kebanyakan bahan kimia yang kita gunakan di dalam makmal sains berbahaya. Kita mesti perhatikan simbol amaran pada botol bahan kimia dengan teliti sebelum menggunakannya untuk mengelakkan kemalangan.Bab 111

p. 23

Simbol-simbol AmaranRajah 1.7Simbol-simbol amaranBagaimanakah anda akan memindahkan 10 ml bahan kimia yang mengakis ke dalam suatu bikar? Bincangkan. Apakah yang akan berlaku jika anda menggunakan bikar plastik untuk tujuan ini? Mengapa? Bahan radioaktif mengeluarkan sinaran radioaktif yang dapat menyebabkan kanser. Contoh: uranium dan plutonium.Bahan kimia yang merengsa boleh menghasilkan wap atau wasap yang dapat memedihkan mata, hidung dan tekak. ELAKKANdaripada menghidu wap atau wasap. Gunakan bahan kimia tersebut di dalam kebuk wasap. Contoh: kloroform dan ammoniaBahan merengsaBahan radioaktifBahan kimia ini bersifat mengakis. JANGAN sentuh bahan ini kerana akan melecurkan kulit. Sekiranya terkena pada kulit, cuci bahagian tersebut dengan air yang banyak. Contoh: asid dan alkali pekat.Bahan mengakisBahan kimia ini mudah meletup. Gunakan bahan ini mengikut arahan dengan CERMAT. Contoh: gas hidrogen dan gas butana.Bahan mudah meletupBahan kimia ini beracun atau toksik. JANGANminum, makan, menghidu atau merasa bahan ini.Contoh: merkuri dan klorin.Bahan beracun / toksikBahan yang mudah mengewap dan terbakar. JAUHKAN bahan ini daripada sumber api atau haba. Gunakan bahan ini mengikut arahan dengan cermat. Contoh: alkohol dan petrol.Bahan mudah terbakar1.3Tujuan: Mengenal pasti simbol amaran bahan berbahayaArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan. Kenal pasti simbol amaran bahan yang berbahaya di dalam makmal anda.2.Bincangkan maklumat yang telah diperoleh.3.Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda di dalam kelas.Abad21KBMMGambar foto 1.9 Bahan kimia di dalam makmal12Bab 1Bab 1

p. 24

Bab 113Jangan merasa atau menghidu bau kecuali dibenarkan oleh guru.Gunakan cermin pelindung mata ketika mencampurkan atau memanaskan bahan kimia.Jangan halakan hujung tabung uji ke arah diri sendiri atau orang lain.Jauhkan bahan kimia yang mudah terbakar daripada sebarang sumber api.Jangan masuk ke dalam makmal tanpa kebenaran.Jangan mulakan eksperimen sebelum diarahkan oleh guru.Baca arahan dan fahami arahan eksperimen terlebih dahulu.Gunakan semua bahan kimia dan peralatan dengan betul dan cermat.Dilarang minum, makan dan bermain-main di dalam makmal.Dilarang mengeluarkan peralatan dan bahan kimia dari makmal.Kembalikan peralatan dan bahan kimia ke tempat simpanan asal jika dialihkan.Pastikan tempat menjalankan eksperimen sentiasa kemas dan bersih.Cuci semua peralatan dan buang bahan buangan mengikut kaedah yang betul.Cuci tangan dengan air dan sabun sebelum meninggalkan makmal.Peraturan di dalam makmalPeraturan dan Langkah-Langkah Keselamatan di dalam MakmalLangkah-langkah keselamatan ketika menggunakan bahan kimia dan radasUntuk mengelakkan kejadian yang tidak diingini, kita perlu sentiasa mematuhi peraturan dan langkah-langkah keselamatan di dalam makmal.Bab 113

p. 25

3Jika berlaku kemalangan, kita janganlah panik sebaliknya mengambil tindakan yang sepatutnya seperti situasi di bawah.1.4Tujuan: Mengkaji peraturan di dalam makmal dan langkah-langkah keselamatanArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan. Setiap kumpulan perlu mencari maklumat tentang satu daripada tajuk yang berikut:(a)Peraturan di dalam makmal(b)Langkah-langkah keselamatan(c)Langkah-langkah mencegah kebakaran(d)Tindakan yang perlu diambil jika berlaku kemalangan2.Bincangkan maklumat yang telah diperoleh dan bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda di dalam kelas.1.Lukis radas-radas yang berikut.(a)Kelalang dasar leper (b) Kelalang kon (c) Tabung didih (d) Silinder penyukat2.(a)Apakah maksud simbol-simbol amaran yang berikut?(i) (ii) (iii) (iv) (v)(b)Nyatakan dua contoh bahan kimia yang mempunyai simbol amaran di (a)(i).3.Suhaimi terlihat kebakaran kecil berlaku di atas meja makmal. Apakah tindakan yang perlu diambilnya?1.2Bahan kimia yang tertumpah juga perlu dilaporkan kepada guru.Hati-hati, elakkan bahan kimia terkena tangan anda.12Din, cepat keluar! Ada kebakaran. Saya sudah mematikan suis elektrik. Mari kita beritahu kepada cikgu.Ingat, ya Farah. Jika bahan kimia termasuk ke dalam mulut atau terkena bahagian lain, kita perlu membilas bahagian itu dengan air yang banyak.14Bab 1Bab 1

p. 26

Bab 1• Mengenalpastidanmenggunakanunityangberbezabagikuantitifizikyangberbeza.• Mengenalpastimaksudsimboldannilaisimbolbagiimbuhanyangdigunakandalampengukuran.• Menukarunitkuantitiasas,iaitujisim,panjangdanmasasepertigramkepadakilogram,sentimeterkepadameter,saatkepadajamdansebaliknya.• MewajarkankepentinganpenggunaanunitS.I.dalamkehidupanseharian.1.3Kuantiti Fizik dan UnitnyaImbas kembali pengukuran yang telah anda pelajari semasa di sekolah rendah. Kuantiti fizikdalamsainsditakrifkansebagaisifatfizikalyangbolehdihitung,iaitubolehdiukurdandikira.Kuantitifizikasasyangsentiasa digunakan ialah panjang, jisim,masa, suhu dan arus elektrik (Jadual 1.2).Untuk keseragaman penggunaan, unit Sistem Antarabangsa atau Système International d’Unités (S.I.) digunakan. Hal ini membolehkan pertukaran data dan pengetahuansaintifikdilakukankeseluruhduniadenganlebih tepat. 1.5Tujuan: Mengenal pasti kuantiti fizik, nilai dan unit S.I. yang digunakanArahan1.Lihat objek di Gambar foto 1.10. Nyatakan unit S.I. yang boleh anda gunakan untuk mengukur kuantiti fizik setiap objek.2.Perhatikan nilai dan unit yang digunakan pada spesifikasi dan label barangan harian.3.Catatkan hasil kerja anda dalam buku amali.Gambar foto 1.11 Barangan harianUnit S.I. dijadikan sebagai unit piawai kuantiti fizik asas sejak tahun 1960 untuk mengelakkan masalah perbezaan unit pengukuran.Kuantiti asasUnit S.I.Simbol unit S.I.PanjangmetermJisimkilogramkgMasasaatsSuhuKelvinKArus elektrikAmpereAJadual 1.2Kuantiti fizik asasPanjangmejaJisimbawangSuhuairGambar foto 1.10 ObjekNilai dan unitNilai dan unit(a)(b)(c)Bab 1

p. 27

Sekiranyanilaiunitkuantitifiziksangatbesarataukecil,imbuhanyangsesuaiboleh digunakan. Jadual 1.3Nilai imbuhan dan simbol untuk nilai unit kuantiti fizikImbuhanNilaiBentuk piawaiSimbolgiga 1 000 000 000 109Gmega 1 000 000 106Mkilo 1 000103kdesi0.110–1dsenti0.0110–2cmili 0.00110–3mmikro0.000 001 10–6µnano0.000 000 001 10–9nNilai imbuhan adalah penting dan banyak digunakan dalam pengiraan.Pertukaran Unit Kuantiti Asas(a)Jisim(b)PanjangContoh:1.80 m= cm80 m= 80 × 100= 8 000 cmContoh:2.600 cm= m600 cm= 600 ÷ 100= 6 mContoh:3.95 mm= 95 mm= 95 ÷ 1000= 0.095 m(c)MasaContoh:1.7 min= s7 min= 7 × 60= 420 sContoh:2.450 s= 450 s= 450 ÷ 60 ÷ 60= 0.125 jjam (j)minit (min)saat (s)× 60÷ 60× 60÷ 60Contoh:1.1.9 kg= g1.9 kg= 1.9 × 1000= 1900 g2.8200 g= 8200 g= 8200 ÷ 1000= 8.2 kgkilogram (kg)gram (g)× 1000÷ 1000kilometer (km)meter (m)desimeter (dm)sentimeter (cm)× 1000× 10× 10÷ 1000÷ 10÷ 10÷ 1016Bab 1abcBab 1Bab 1

p. 28

Bab 1Kepentingan Unit Piawai dalam Kehidupan HarianKetidakseragaman unit dalam kehidupan boleh mendatangkan kekeliruan. Sebagai contohnya, rakyat di beberapa buah negara menyukat barang dengan menggunakan kati dan tahil, manakala rakyat di negara lain pula menggunakan cupak, gantang, kaki dan ela. Penggunaan unit ukuran yang sama boleh memudahkan ahli sains untuk berkomunikasi di peringkat antarabangsa. Masalah seperti dalam situasi di bawah akan timbul jika tidak menggunakan unit piawai.Situasi 1Situasi 240 langkah51 langkahCikgu, kenapa jumlah langkah kami berbeza?Jumlah langkah anda berbeza kerana jarak langkah setiap orang berbeza.Syura, tolong belikan mak kain langsir sepanjang tiga depa.Baiklah, mak.Bab 1Pak cik, saya hendak membeli tiga depa kain langsir.Depa Syura pendek sebab Syura masih kanak-kanak.Ibu, kenapa kain langsir ini panjang?Zaidi dan Hafiz, ukur panjang kelas dengan menggunakan kaki.Baiklah, cikgu.Imbas kembali ukuran zaman dahulu yang dipelajari semasa di sekolah rendah, iaitu kaki, jari, depa, jengkal, hasta dan lain-lain yang digunakan untuk mengukur panjang.(a) Jengkal tangan(c) Langkah(b) Depa(d) HastaRajah 1.8 Ukuran zaman dahuluBab 1

p. 29

Tujuan: Menyedari implikasi ketidakseragaman unit dalam kehidupan seharianArahan1.Jalankan aktiviti dalam kumpulan.2.Setiap kumpulan perlu mengumpulkan maklumat tentang implikasi ketidakseragaman unit dalam kehidupan seharian. 3.Setiap kumpulan perlu membentangkan hasil perbincangan mereka di dalam kelas dengan menggunakan persembahan multimedia seperti Powerpoint.1.61.31.Senaraikan lima kuantiti fizik yang telah dipelajari. Apakah unit S.I. dan simbol yang digunakan untuk setiap kuantiti tersebut? 2.Tukarkan nilai-nilai yang berikut.(a)0.13 m = cm(d) 24 000 g = kg (b)18 000 mg = kg(e) 0.006 A = mA (c)4 m = µm• Menggunakanalatpengukurdanjitukuantitipanjang,jisim,masa,suhudanaruselektrik.• Menggunakanalatpengukuryanglebihjitubagimembandingkankejituan,kepersisandankepekaandalampengukuran.• Menerangkancarauntukmengurangkankesanralatsistematikdanralatrawak.• Menganggarkanpanjang,luas,jisimatauisipadusesuatuobjekdenganmembuatanggaransebelummembuatpengukuransebenar.• Menjelaskandengancontohinovasidalamalatpengukurmelaluipelbagaijenis persembahanmultimedia.1.4Penggunaan Alat Pengukur, Kejituan, Kepersisan, Kepekaan dan RalatU ntuktujuanpengukuran,alatpengukuryangberbezadiperlukan bagi mengambil data dalam suatu eksperimen. Kita perlu memastikan alat pengukur yang betul untuk mengukur dengan persis dan jitu kuantiti panjang, jisim, masa, suhu dan arus elektrik.Gambar foto 1.12Alat pengukurAb21Kejituan – Kebolehan alat pengukur untuk mendapatkan bacaan menghampiri atau menepati nilai sebenarnya.Kepersisan – Kebolehan alat pengukur memberikan bacaan yang hampir sama apabila pengukuran diulang.Kepekaan – Kebolehan alat pengukur mengesan perubahan kecil sesuatu kuantiti yang diukur.18Bab 1Bab 1

p. 30

Butang mula, hentiGelangdan set semulaPenggunaan Alat Pengukur yang BetulMengukur PanjangPanjang ialah jarak di antara dua titik. Unit S.I. panjang ialah meter (m). Panjang juga boleh diukur dalam milimeter (mm), sentimeter (cm) atau kilometer (km). Gambar foto 1.13Alat untuk mengukur panjangSemasa menggunakan pembaris, mata pemerhati hendaklah berserenjang dengan skala bacaan untuk mengelakkan ralat paralaks (Rajah 1.9). Ralat paralaks wujud disebabkan kedudukan mata yang tidak betul semasa mengambil ukuran.Menyukat JisimJisim sesuatu objek ialah kuantiti jirim yang terkandung di dalamnya. Unit S.I. bagi jisim ialah kilogram (kg). Gambar foto 1.14Alat untuk menyukat jisimMengukur MasaUnit S.I. bagi masa ialah saat (s). Unit lain masa termasuk minit (min), jam (j), hari, bulan, tahun, dekad dan sebagainya.Rajah 1.9Cara mengelakkan ralat paralaksabcJam randik dapat mengukur tempoh masa dengan kejituan 0.1s atau 0.2s.Contoh alat pengukuran pada zaman dahulu:Rajah 1.10DacingGambar foto 1.15 Jam randikPembarisPitapengukurNeracatuasNeracatigaalurcm1023 4 5 6 71 senggatan kecil bersamaan 1 mm atau 0.1 cm.Bab 1Bab 119

p. 31

20Bab 1Menyukat SuhuSuhu ialah darjah kepanasan atau kesejukan sesuatu objek. Unit S.I. bagi suhu ialah Kelvin (K). Walau bagaimanapun, darjah Celsius (°C) biasanya digunakan sebagai unit ukuran suhu dalam kehidupan. (e)Menyukat Arus ElektrikAmmeter digunakan untuk menyukat arus elektrik dalam sesuatu litar.Rajah 1.11 Ralat sistematik dan ralat rawakGambar foto 1.16 Alat untuk menyukat suhu04132ARalat sifar positifRalat sifar negatif04132AGambar foto 1.17 AmmeterdeTermometer makmal dapat menyukat suhu dengan kejituan 10C.Termometer klinik dapat menyukat suhu dengan kejituan 0.1TombolpelarasansifarCerminantiparalaks-MengelakralatparalaksBagi menukar darjah Celsius kepada Kelvin, anda perlu menambahkan273 pada suhu dalam darjah Celsius.0OC+273=273KRalatsistematik(ralatsifar)Ralatrawak(ralatparalaks)AmmeterTermometermakmalTermometer20Bab 1

p. 32

Bab 1fMenyukat Isi padu AirSilinder penyukat digunakan untuk menyukat isi padu air.Ralatparalaks berlaku apabila mata pembaca tidak berserenjang dengan skala bacaan.Tujuan: Menggunakan dan mengendalikan alat pengukur dengan betulBahan dan radas: Pembaris, pita pengukur, termometer, jam randik, neraca tiga alur, ammeter, silinder penyukat, buku, bikar, air.Arahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap pasukan perlu menjalankan pengukuran di lima stesen secara berterusan di dalam makmal dengan menggunakan alat pengukur dan unit yang betul.(a)Stesen 1: Mengukur ketebalan buku Sains Tingkatan 1 dan panjang papan tulis (b)Stesen 2: Menyukat isi padu air dan suhu air (c)Stesen 3: Menyukat masa untuk berjalan dari satu hujung makmal ke hujungyang lain(d)Stesen 4: Menyukat jisim bikar dan buku (e)Stesen 5: Mengukur arus elektrik 3.Setiap stesen akan dibekalkan sehelai kertas untuk mencatatkan keputusan pengukuran.4.Setiap kumpulan perlu mengambil bacaan tiga kali untuk mendapatkan bacaan yang jitu dan dapatkan bacaan purata seperti dalam jadual di bawah. Kemudian, nyatakan perkaitan antara nilai senggatan pada alat pengukur dengan kejituan bacaan.Alat pengukur Bacaan 1 Bacaan 2 Bacaan 3 PurataNilai senggatan terkecil: 5.Masa yang diperuntukkan untuk setiap stesen ialah 10 minit.6.Setiap pasukan ditempatkan pada salah satu stesen. Loceng akan dibunyikan sekali untuk memulakan pertandingan dan dua kali untuk bergerak ke stesen yang berikutnya.1.7Rajah 1.12 Alat yang digunakan untuk menyukat isi padu airSilinderpenyukatCara betul menyukat isi padu air11 ml201012 ml13 mlBab 1

p. 33

aPenggunaan Alat Pengukur yang Lebih JituMengukur PanjangAngkup VernierBacaan =3.20+0.02=3.22cmSkala utamaSkala vernier0 cm 1 2 3 4 5 6Skala utamaSkala vernier segarisdengan skala utama0.02 cm3 45 1005 1003.2 cmRalat sistematik disebabkan oleh pengukuran menggunakan alat pengukur yang kurang tepat. Contohnya terdapat ralat sifar pada alat pengukur, ralat yang disebabkan oleh orang yang melakukan pengukuran atau faktor persekitaran. Ralat sifar boleh ditentukan apabila angkup vernier dirapatkan.0 15 100Tiada ralat sifar+0.03cm–0.06cm0 15 100Ralat sifar positifGaris ke 3. Baca daritanda “0” pada skala.0 15 100Ralat sifar negatifGaris ke 6. Baca daritanda “10” pada skala.Rajah 1.14 Ralat sifar angkup vernierUntuk mendapatkan bacaan sebenar, ralat sifar perlu diambil kira.Angkup vernier digunakan untuk mengukur ketebalan atau diameterluar, diameter dalam dan kedalaman suatu objek. Bahagian terkecil bacaan angkup vernier ialah 0.01 cm atau 0.1 mm. Oleh itu, angkup vernier lebih jitu berbanding dengan pembaris yang hanya dapat mengukur bacaan terkecil sehingga 0.1 cm atau 1 mm.Untuk menentukan ralat sifar positif, ralat sifar dibaca dari tanda pada skala vernier.Untuk menentukan ralat sifar negatif, ralat sifar dibaca dari tanda “10”pada skala vernier.Bacaan sebenar = Bacaan angkup vernier – Ralat sifar22Bab 1Bab 1

p. 34

Bab 123Tolok Skru MikrometerRalat sifar tolok skru mikrometer boleh ditentukan apabila rahang tolok skru mikrometer ditutup sepenuhnya.Untuk mendapatkan bacaan sebenar tolok skru mikrometer, ralat sifar perlulah diambil kira.Rajah 1.15 Bacaan tolok skru mikrometerRajah 1.16 Cara betul mengambil bacaanBacaan sebenar = Bacaan tolok skru mikrometer – Ralat sifarSkala vernier mengandungi 50 bahagian.1 senggatan skala vernier = 0.01 mm0 32145403530Skalavernier3.50 mmSkala utamaBacaan tolok skru mikrometer = 3.50 + 0.38= 3.88 mmGambar foto 1.18 Tolok skru mikrometerTolok skru mikrometer digunakan untuk mengukur ketebalan dan diameter objek kecil seperti kertas, rambut dan lain-lain. Bahagian terkecil bacaan tolok skru mikrometer ialah 0.001 cm atau0.01 mm. Oleh itu, tolok skru mikrometer adalah lebih jitu daripada angkup vernier dan pembaris.Rajah 1.17 Ralat sifar tolok skru mikrometer00Ralat sifar positif(+ 0.01 mm)0Ralat sifar negatif(– 0.02 mm)45000Tiada ralat sifarRahangPengunciSkalavernierSkalautama00 Kedudukanmata pembaca perlu berserenjang dengan skala bacaan untuk mengelakkan ralat paralaks berlaku.Bab 123

p. 35

bcdeMenyukat JisimMenyukat MasaMenyukat SuhuMenyukat Arus ElektrikGambar foto 1.21 Jam randik digitalAngkup vernier digital dan tolok skru mikrometer digital dapat mengukur bacaan dengan lebih tepat dan jitu.Gambar foto 1.20 Penimbang digitalPenimbang digital mengukur bacaan jisim dengan lebih tepat dan jitu.Jam randik digital lebih tepat daripada jam randik biasa kerana dapat mengukur masa sehingga 0.01 saat, manakala jam randik biasa dapat mengukur masa sehingga 0.1 saat sahaja.Gambar foto 1.22 Termometer digitalGambar foto 1.19 Angkup vernier digital dan tolok skru mikrometer digitalTermometer digital dapat memberikan bacaan suhu dengan lebih tepat dan jitu kerana dapat menyukat suhu sehingga 0.1°C. Oleh itu, termometer digital digunakan di klinik-klinik kini.Ammeter digital memberikan bacaan arus elektrik dengan lebih tepat dan jitu kerana dapat menyukat arus elektrik sehingga 0.01 A.Gambar foto 1.23 Ammeter digitalAmmeterdigitalPenimbangdigitalAngkupvernierdigitalTolokskrumikrometerdigitalTermometerdigital24Bab 1Bab 1

p. 36

Bab 1Tujuan: Mengukur, mengguna dan mengendalikan peralatan yang lebih jitu dengan betulBahan dan radas: Angkup vernier, tolok skru mikrometer, penimbang digital, ammeter digital, termometer digital, termometer klinik.Arahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu menjalankan aktiviti pengukuran di dalam makmal dengan menggunakan alat pengukur yang lebih jitu.(a)Mengukur ketebalan buku Sains Tingkatan 1 dengan skala vernier dan tolok skru mikrometer(b)Menyukat jisim buku Sains Tingkatan 1 dengan penimbang digital(c)Mengukur arus elektrik dengan ammeter digital(d)Menyukat suhu badan dengan termometer klinik dan termometer digital3.Setiap kumpulan perlu mengambil bacaan sebanyak tiga kali untuk mendapatkan bacaan yang jitu. Nyatakan bacaan purata yang diperoleh murid di dalam jadual di bawah. Kemudian, buat perkaitan antara nilai senggatan alat pengukur dengan kejituan bacaan.Pastikan unit dicatatkan. Alat pengukur Bacaan 1 Bacaan 2 Bacaan 3 PurataNilai senggatan terkecil: 4.Setiap kumpulan perlu membandingkan nilai bacaan yang diperoleh daripada Aktiviti 1.7 dengan bacaan yang diperoleh dalam aktiviti ini dari segi kejituan, kepersisan dan kepekaan dalam bentuk jadual seperti yang berikut. Kaitkan nilai senggatan terkecil dengan nilai kepekaan. Kuantiti pengukuranAlat pengukurBacaan purataKejituan KepersisanKepekaanKetebalan bukuPembarisAngkup vernierTolok skru mikrometerJisim bukuNeraca tiga alurPenimbang digitalArus elektrikAmmeterAmmeter digitalSuhu badanTermometer klinikTermometer digital5.Bentangkan hasil dapatan anda di dalam kelas.Soalan1.Antara pembaris, angkup vernier dan tolok skru mikrometer, yang manakah lebih peka?2.Antara neraca tiga alur dan penimbang digital, alat yang manakah dapat memperoleh bacaan yang lebih persis dan jitu?1.8Bab 1

p. 37

Bagaimanakah Mengurangkan Ralat Sistematik dan Ralat Rawak?Membuat Anggaran Sebelum Membuat Pengukuran SebenarApabila alat pengukur yang sesuai tidak dijumpai oleh seseorang saintis semasa menjalankankajianataupenyiasatansaintifik,carayangterbaikadalahdenganmembuat terlebih dahulu, kemudian barulah diikuti dengan penggunaan alat yang lebih tepat dan jitu.aMembuat anggaran panjangCara mengatasi:• Mengendalikaneksperimendenganberhati-hati• Mengulangieksperimendenganmenggunakan alat pengukur yang berbezaCara mengatasi: • Mengurangkanralatdenganmengambilbacaan ukuran untuk beberapa kali dan mengambil nilai bacaan purata• Mengurangkankesanralatparalaks,matapemerhati hendaklah berserenjang dengan skala alat pengukur.Ralat sistematikContoh:• Ralatsifar• AlatpengukuryangtidakjituRalatyangmalarpadasesuatualatpengukuryang diperoleh setiap kali pengukuran.Ralat rawakContoh:• Ralatparalaks• Kecuaianpemerhatisemasamengambil bacaan• SalahteknikKetidakpastian pengukuran yang disebabkan oleh pemerhati semasa membuat pengukuran.RalatTujuan: Membuat perkaitan antara kemahiran membuat anggaran dengan pengukuran sebenarBahan dan radas: Pensel dan pembarisArahan1.Ukur panjang sebatang pensel = p cm.2.Ukur panjang meja dengan pensel tersebut.Panjang meja = bilangan pensel × p3.Kemudian, ukur panjang meja dengan pembaris.4.Catatkan ukuran panjang meja dengan pembaris.SoalanApakah perbezaan antara ukuran panjang meja dengan pensel (ukuran anggaran) dengan ukuran panjang meja dengan pembaris (ukuran sebenar)?1.9Rajah 1.18 Menganggarkan panjang meja26Bab 1Bab 1

p. 38

Bab 1Membuat anggaran luasLuas ialah besar sesuatu kawasan. Unit S.I. untuk luas ialah m2. Untuk objek sekata, luas boleh diukur menggunakan rumus. Contohnya, luas segi empat ialah panjang × lebar. Apakah rumus luas objek-objek lain seperti dalam Rajah 1.19?Untuk objek tidak sekata, luas boleh dianggarkan menggunakan kaedah kertas graf. Contoh:Tandakan‘✔’padapetakyanglengkapdanjugapetakyangseparuhataulebihdariseparuhlengkap.Kirakanjumlahpetakbertanda‘✔’danrekodkankeputusananda.Luasbentuk=23cm21 cm1 cm✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔✔Rajah 1.20Menganggarkan luas sehelai daunMembuat anggaran jisimBerapakah jisim sehelai kertas? Jika jisim bagi 100 helai kertas ialah 500 g, maka jisim sehelai kertas dianggarkan 5 g.Membuat anggaran isi paduIsi padu objek sekata dapat dikira menggunakan rumus, manakala objek tidak sekata perlu dianggarkan menggunakan kaedah sesaran air.Rajah 1.22Mengira isi paduRajah 1.19 Objek sekata4 cm4 cm4 cmIsipadu =tinggi×lebar×panjang =4×4×4 =64cm3ObjeksekataObjek tidaksekata15 cm323 cm3IsipaduawalIsipaduakhirbdJisim100helaikertas=Rajah 1.21 Jisim 100 helai kertas08124240356472gIsipadubatu=23cm3–15cm3=8cm3ObjektidaksekataBab 1

p. 39

1.41.Apakah bacaan tolok skru mikrometer di bawah? (a) 0 53025(b) 2.Anggarkan luas lukisan tapak tangan di sebelah jika setiap petak mewakili keluasan 1 cm × 1 cm atau 1 cm2.3.Chong berdiri di atas suatu penimbang. Nilai yang ditunjukkan ialah 55 kg. Apakah maksud nilai ini?0105Teknologi dan Inovasi dalam Alat PengukuranMenyukat tekanan darah menjadi begitu mudah dengan MonitorTekananDarahDigital(Gambarfoto1.24).Denganbantuanalatini,pesakityangmengalamimasalah tekanan darah dapat mengetahui bacaan tekanan darah yang tepat dalam hanya beberapa saat tanpa perlu ke hospital atau klinik. Apakah contoh inovasi lain dalam alat pengukur? • Menyusunbahanmengikuturutanberdasarkanketumpatan.• Meramalkansamaadabahanakanterapungatautenggelamberdasarkanketumpatan.• Mendefinisikansecaraoperasimaksudketumpatan.• Mengiraketumpatandenganmenggunakanrumusketumpatan=jisim/isipadudankaedahsesaran• Menerangkanfenomenayangberkaitandenganperbezaanketumpatandalamkehidupanseharian.• Membuatinovasiobjek,makananatauminumanmenggunakankonsepketumpatan.Lihat gambar foto di sebelah. Mengapakah manusia boleh terapung di permukaan Laut Mati? Hal ini demikian kerana Laut Mati mengandungi garam yang sangat banyak sehingga menyebabkan air lautnya sangat tumpat berbanding laut biasa. Apakah ketumpatan? Ketumpatan sesuatu bahan ialah jisim per unit isi padu bahan tersebut. Gambar foto 1.24 Alat menyukat tekanan darahGambar foto 1.25Ketumpatan air Laut Mati sangat tinggi sehingga menyebabkan orang terapung28Bab 1Bab 1

p. 40

Rumus ketumpatan ditunjukkan di bawah:Ketumpatan (g cm3) = Jisim (g)Isi padu (cm3)Tujuan: Menyiasat hubungan antara jisim dengan ketumpatan pelbagai pepejal yang mempunyai isi padu yang samaBahan dan radas: Kubus kuprum, kubus besi, kubus gabus dan kubus kayu yang masing-masing mempunyai isi padu 1 cm3, air, besen, penimbang.Arahan1.Murid diberi empat kubus yang mempunyai isi padu yang sama seperti di bawah.KuprumBesiGabusKayuRajah 1.23Empat kubus yang mempunyai isi padu yang sama2.Timbang jisim setiap kubus dan kira ketumpatan setiap kubus itu dengan rumus:Ketumpatan (g cm3) = Jisim (g)Isi padu (cm3)3.Rekodkan nilai ketumpatan dan jisim dalam jadual seperti yang berikut.KuprumBesiGabusKayuIsi padu (cm3) 1111Jisim (g)Ketumpatan (g cm-3)4.Kemudian, masukkan kiub-kiub itu ke dalam besen air. Perhatikan kiub-kiub itu sama ada terapung atau tenggelam.Soalan1.Apakah hubungan antara jisim dengan ketumpatan apabila isi padu keempat-empat bahan adalah sama?2.Susun bahan-bahan di atas mengikut ketumpatan bahan dalam susunan menaik.3.Berdasarkan keputusan daripada langkah 4, nyatakan definisi secara operasi bagi ketumpatan.1.10Segi tiga ini digunakan untuk rumus yang melibatkan ketumpatan, jisim dan isi padu.JisimKetumpatan Isi paduBab 1Bab 1

p. 41

30Bab 1Imbas kembali maklumat yang telah anda pelajari di sekolah rendah. Bahan yang kurang tumpat akan terapung dan berada di atas bahan yang lebih tumpat daripadanya, manakala bahan yang lebih tumpat akan tenggelam dan berada di bawah bahan yang kurangtumpatdaripadanya(Rajah1.24).Contohnya,aisterapungdipermukaanbatu tenggelam di dalam air. Jadual 1.4Contoh bahan dengan ketumpatannyaContohKetumpatan (g cm-3)Emas19.30Plumbum11.30Kuprum8.92Aluminium2.70Ais0.92Gabus0.24Merkuri13.60Air laut1.03Air tulen (pada 40°C) 1.00Petrol0.80Pengiraan Ketumpatan dengan Menggunakan RumusRajah 1.24Bahan yang kurang tumpat daripada air akan terapung manakala bahan yang lebih tumpat daripada air akan tenggelamRamalkan apakah yang akan berlaku jika kedua-dua objek di bawah dimasukkan ke dalam baldi berisi air paip? Bagaimanakah anda boleh mengapungkan kedua-dua 0bjek?Gambar foto 1.26 KuprumGabusPetrolAirMerkuriRajah 1.25 Susunan bahan dalamsilinder penyukatContoh: Sebuah silinder penyukat berjisim 230 g. Setelah 50 cm3 cecair X dituang ke dalamnya, jisim silinder penyukat dan cecair X menjadi 320 g. Berapakah ketumpatan cecair X?Penyelesaian:Jisim cecair X= 320 g – 230 g = 90 gKetumpatan=Jisim (g)Isi padu (cm3)= 90 g50 cm3=1.8 g cm-3Berdasarkan ketumpatan dalam jadual di atas, susunan ketumpatan mengikut urutan atau susunan menaik ialah gabus, petrol, ais, air, kuprum dan merkuri.Petrol (0.80 g cm−Air (1.00 g cm3)Merkuri (13.60 g cmGabus (0.24 g cmAir (1.00 g cm−3)Kuprum (8.92 g cm30Bab 1

p. 42

Menentukan Ketumpatan Objek dengan Menggunakan Kaedah Sesaran AirKetumpatan objek tidak sekata boleh ditentukan dengan menggunakan kaedah sesaran air. 1.11Tujuan: Menentukan ketumpatan objek dengan kaedah sesaran airBahan dan radas: Batu, benang, silinder penyukat 100 ml, penimbang, air.Arahan1.Timbang jisim seketul batu. Rekodkan bacaan jisim tersebut.2.Tuangkan 50 ml air ke dalam silinder penyukat. Ambil bacaan awal isi padu.3.Ikat batu itu dengan seutas benang.4.Turunkan batu itu dengan perlahan-lahan ke dalam silinder penyukat sehingga keseluruhan batu berada di dalam air (Rajah 1.27).5.Baca aras air yang baharu (bacaan akhir isi padu). Seterusnya, tentukan isi padu batu dalam cm3.6.Rekodkan isi padu batu di bawah. Kemudian, kira ketumpatan batu itu.KeputusanSoalanApakah ketumpatan batu itu?Rajah 1.27Bacaanawal50 mlBacaanakhirBatu1 ml = 1 cmJisim batu = g Bacaan awal isi padu: cm3Bacaan akhir isi padu: cm3Isi padu batu = Bacaan akhir isi padu – Bacaan awal isi paduKetumpatan = JisimIsi paduRajah 1.26 Archimedes Kaedah sesaran air telah dijumpai oleh ahli sains Yunani yang bernama Archimedes.Kaedah sesaran air ialah kaedah yang digunakan bagi menyukat isi padu sesuatu objek tidak sekata. Mari kita lakukan aktiviti di bawah untuk menentukan ketumpatan objek menggunakan kaedah sesaran air.Apakah kaedah sesaran air?Bab 1Bab 1

p. 43

32Bab 1Perbezaan Ketumpatan dalam Kehidupan SeharianTerdapatbanyakfenomenayangberkaitandenganperbezaanketumpatandalamkehidupan seharian kita.Gambar foto 1.27 Fenomena yang berkaitan dengan perbezaan ketumpatanTujuaan: Menyiasat fenomena yang berkaitan dengan perbezaan ketumpatan dalam kehidupan seharianArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Kumpulkan maklumat mengenai fenomena yang berkaitan dengan perbezaan ketumpatan dalam kehidupan seharian dan bincangkan.3.Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda menggunakan multimedia.1.12Inovasi Objek, Makanan atau Minuman Menggunakan Konsep KetumpatanLihatGambarfoto1.28,pengusaharestoranhariinisungguhkreatifdalammenyediakanjuadahmakanandanminumanmenggunakankonsepperbezaanketumpatan.Gunakankreativitiandauntukmenciptaobjek,makananatauminuman,yang menarik untuk penjualan.Gambar foto 1.28Inovasi makanan dan minumanOlehsebabaiskurangtumpatdaripadaair,makaaisterapungdipermukaanair.Belonyangberisigasheliumterapungdiudarakeranagasheliumkurangtumpatdaripadaudara.KayubalakdiangkutmenggunakanairkeranakayubalakkurangtumpatberbandingdenganTehtariktigalapisanJusminumanberlapisAbad21Abad21KIAK32Bab 1

p. 44

1.51.Tentukan ketumpatan bagi setiap sampel dalam rajah berikut.Jisim sampel A = 200 g4 cm5 cm5 cmJisim sampel B = 100 g2 cm5 cm5 cmJisim sampel C = 50 g5 cm5 cm1 cm2.Tiga jenis cecair tidak bercampur, P, Q dan R dimasukkan bersama-sama dalam suatu silinder penyukat seperti dalam rajah sebelah. Cecair manakah yang paling tumpat? Mengapa?ml20015010050• Membezakansetiapkemahiranprosessains.• Membuaturutanlangkahdalammenjalankanpenyiasatansaintifikmengikuturutanyangbetul.• Menjalankansatupenyiasatansaintifikbagimenyelesaikanmasalahyangmudah.1.6Langkah-langkah dalam Penyiasatan SaintifikImbas kembali kemahiran proses sains yang telah anda pelajari semasa di sekolah rendah. Terdapat dua belas kemahiran proses sains yang penting dalam suatu penyiasatan.Bolehkahandabezakansetiapkemahiranitu?1.13Tujuan: Membezakan setiap kemahiran proses sainsArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan. Setiap kumpulan diberikan satu stesen tentang salah satu kemahiran proses sains.2.Setiap kumpulan perlu mencari maklumat tentang kemahiran proses sains itu dan membentangkannya di dalam kelas.MemerhatiMengelasMengukur dan menggunakan nomborMeramalBerkomunikasiMenggunakan perhubungan ruang dan masaMentafsir dataMendefinisi secara operasiMengawal pemboleh ubahMembuat hipotesisMengeksperimenABCBab 1Bab 1

p. 45

34Bab 1Kaedah SaintifikKaedah saintifik ialah kaedah sistematik yang digunakan bagi menyelesaikan masalah dalam sains. Kaedah ini mempunyai beberapa langkah penting bagi membolehkan sesuatu permasalahan itu diselesaikan atau dijelaskan dengan kaedah yang betul.Mengenal pasti masalah – Mengenal pasti masalah yang boleh diuji dengan penyiasatan saintifik.Membina hipotesis – Kita perlu membina satu hipotesis sebagai penerangan awal pemerhatian atau fenomena yang sedang dikaji. Hipotesis ini perlulah diuji.Mengawal pemboleh ubah – Kenal pasti jenis pemboleh ubah yang terbabit. Pemboleh ubah ialah kuantiti fizik yang mempengaruhi pemerhatian atau fenomena sains dan terdiri daripada pemboleh ubah yang dimanipulasikan, bergerak balas dan dimalarkan.Merancang eksperimen – Kita perlu merancang reka bentuk eksperimen terlebih dahulu dengan betul. Kita juga perlu memilih bahan-bahan dan radas yang sesuai untuk eksperimen.Menjalankan eksperimen– Semasa menjalankan eksperimen, langkah berjaga-jaga mesti diamalkan pada setiap masa untuk mendapatkan data yang lebih tepat. Langkah keselamatan pula perlu untuk menghindari kemalangan.12345Alamak, air tertumpah! Bagaimanakah cara untuk saya menyerap air ini dengan cepat?Tuala kain menyerap air yang lebih banyak berbanding kertas tisu.Mari kita menguji hipotesis anda.34Bab 1

p. 46

Mengumpul data – Pengumpulan data dilakukan secara berhati-hati dengan menggunakan alat yang sesuai dengan mengambil kira sebarang ralat rawak atau sistematik yang mungkin berlaku. Pastikan ukuran diulang sekurang-kurangnya tiga kali untuk mendapatkan nilai yang lebih tepat dan jitu. Gunakan jadual untuk merekod data.Menganalisis dan mentafsirkan data– Analisis perlu disertakan dengan bentuk komunikasi yang berkesan seperti penggunaan graf dan jadual. Graf dan jadual membantu kita untuk mentafsirkan data dengan lebih mudah.Membuat kesimpulan – Kesimpulan dibuat berdasarkan hasil analisis eksperimen; sama ada hipotesis diterima atau ditolak. Jika ditolak, kita perlu membuat hipotesis baharu dan melakukan eksperimen semula.Menulis laporan – Ketika menulis laporan, semua data dan maklumat yang penting perlu disertakan. Pernyataan masalah:Hipotesis:Tujuan:Pemboleh ubah:Bahan dan radas:Prosedur:Pemerhatian/Keputusan:Analisis dan tafsiran data:Kesimpulan:Kita perlu ulang sebanyak 3 kali untuk mendapatkan bacaan yang lebih tepat.6789Rajah 1.28 Graf jumlah air yang diserap melawan jenis tuala0510152025Jumlah air yang diserap (cm3)KainJenis tualaKertas tisuBab 1Bab 135

p. 47

36Bab 1Pernyataan masalah: Bagaimanakah panjang bandul mempengaruhi masa satu ayunan lengkap?Hipotesis: Semakin panjang bandul, semakin panjang tempoh diambil untuk satu ayunan lengkap.Tujuan: Mengkaji hubungan antara panjang bandul dengan tempoh ayunanRajah 1.29 Susunan radasPemboleh ubah dimanipulasikan: Panjang bandulPemboleh ubah bergerak balas: Masa untuk 10 ayunan lengkap Pemboleh ubah dimalarkan: Jisim ladung dan sudut ayunanBahan dan radas: Kayu, kaki retort, bandul, benang, jam randik, pembaris meter.Prosedur1.Bandul dengan panjang minimum 20 cm digunakan.2.Bandul ditarik ke tepi dan dilepaskan supaya 10 ayunan lengkap dibuat oleh bandul.3.Masa yang diambil untuk 10 ayunan lengkap direkodkan.4.Eksperimen diulang dengan panjang bandul berlainan.KeputusanPanjang bandul (cm)Masa 10 ayunan lengkap (s)Cubaan 1 Cubaan 2 Cubaan 3 Purata20 9.1 9.2 9.0 9.130 11.3 11.4 11.4 11.440 13.1 13.0 13.1 13.150 14.4 14.3 14.3 14.360 15.2 15.1 15.3 15.2Perbincangan1.Mengenal pasti masalah2.Membina hipotesis3.Mengawal pemboleh ubah6.Mentafsir data dan keputusan dengan penaakulan saintifik5.Membentang data yang dikumpul4.Merancang dan menjalankan penyiasatan saintifik1.1Rajah 1.30 Graf123456Contoh Laporan Lengkap Eksperimen02015105Panjang bandul (cm)Masa untuk 10 ayunan lengkap (s)10 20 30 40 50 60Semakin panjang bandul, semakin panjang masa bagi 10 ayunan lengkap.CatatanMurid perlu menulis prosedur dalam bentuk ayat pasif.SatuayunanlengkapA→ B→APanjangA BbandulLadungbandulKayu36Bab 1

p. 48

1.61.Apakah inferens?2.Nyatakan pemboleh ubah yang dimanipulasi, bergerak balas dan dimalarkan semasa menjalankan eksperimen penyejatan air daripada bekas yang mempunyai luaspermukaan berbeza.• Menyokongsikapsaintifikdannilaimurniyangdiamalkanolehahlisains.• Mewajarkankeperluanmengamalkansikapsaintifikdannilaimurnidalammenjalankanpenyiasatan.• Mempraktikkansikapsaintifikdannilaimurnisemasamenjalankankaedahpenyiasatansaintifik.1.7Sikap Saintifik dan Nilai Murni dalam Menjalankan Penyiasatan SaintifikApakahsikapsaintifikdannilaimurniyangperludiamalkanolehseorangahlisains? Rajah 1.31Sikap saintifik dan nilai murniContohnilaimurnilainyangperludiamalkansemasapenyiasatansaintifik:1.Menyedari bahawa pengetahuan sains merupakan satu cara untuk memahami alam2.Menghargai dan mengamalkan cara hidup bersih dan sihat3.Menghargai keseimbangan dalam alam semula jadi4.Berhemah tinggi dan hormat-menghormati5.Mensyukuri nikmat alam semula jadi kurniaan TuhanJujur dan tepat dalam merekod dan mengesahkan dataSikap saintifik yang perlu diamalkanMinat dan bersifat ingin tahu tentang alam sekelilingBertanggungjawab terhadap keselamatan diri dan rakan serta terhadap alam sekitarAbad21KIAKKesimpulan: Hipotesis diterima. Semakin panjang bandul, semakin panjang tempoh diambil untuk satu ayunan lengkap.7.Membuat kesimpulan dan laporan7Murid mesti mempunyai sikap positif dan nilai murni semasa menjalankan penyiasatan.Bab 1Bab 137

p. 49

38Bab 11.71.Kesimpulan penyiasatan saintifik boleh dipengaruhi oleh sikap saintifik dan nilai-nilai murni yang diamalkan semasa melakukan eksperimen. Apakah sifat saintifik dan nilai-nilai murni yang perlu pada seorang murid supaya membuat kesimpulan yang tepat? 2.Apakah sikap yang akan membantu ahli sains memahami kejadian jerebu yang menjadi punca pencemaran udara?Pusat Sains Negara atau PSN dibina untuk melahirkan generasi yang berbudaya sains. Muridmurid boleh mempelajari perkara baharu tentang sains apabila melawat PSN. Terdapat pameran tentang ekosistem bumi, sejarah sains dan sebagainya di situ.Gambar foto 1.29Pusat Sains NegaraSelain itu, kita juga dapat menjadi penyelesai masalah yang baik dan menjadi penyelidik yang lebih bertanggungjawab dan kreatif.Kawan-kawan, mengapakah kita perlu mengamalkan sikap saintifik dan nilai-nilai murni semasa penyiasatan saintifik?Tujuannya adalah untuk mendapatkan keputusan yang lebih tepat, menjadi pembuat keputusan yang berkesan, bersedia untuk berubah dan menyesuaikan diri dengan idea-idea baharu.Pusat Sains Negarahttp://www.psn.gov.my38Bab 1

p. 50

Hubung kait aktiviti seharian dengan sainsMaksud sainsKepentingan bidang sains dalam kehidupan seharianBidang sainsKerjaya dalam bidang sainsSubjek yang perlu dipelajariInovasi teknologi dalam kehidupan Fungsi radasPeraturan dan langkah keselamatan dalam makmalRadasSimbol dan Bahan contohberbahayaSimbol dan unit simbolKepentingan penggunaan unit S.I. dalam kehidupan harianKuantiti asasPenggunaan alat pengukurMenggunakan alat pengukur yang betulMenggunakan alat pengukur yang lebih jituCara mengatasi ralat sistematik dan ralat rawakMenganggar panjang, luas, jisim atau isi padu sesuatu objek sebelum membuat pengukuran sebenarUrutan bahan berdasarkan ketumpatanFenomena yang berkaitan dengan perbezaan ketumpatan dalam kehidupan harianInovasi objek, makanan atau minuman menggunakan konsep ketumpatanContoh inovasi dalam Sains adalah sebahagian daripada kehidupan harianPenggunaan alat pengukurKetumpatanKuantiti fizik dan unitnyaMakmal sainsSikap saintifik dan nilai murni Langkah dalam penyiasatan saintifikSainsBab 1Bab 1

p. 51

40Bab 1Selepasmempelajaribabini,andadapat:1.1Sains adalah Sebahagian daripada Kehidupan SeharianMenghubungkan aktiviti seharian dengan sains.Mengitlak maksud sains.Merumuskan kepentingan bidang sains tersebut dalam kehidupan seharian.Memerihalkan bidang sains.Berkomunikasi mengenai kerjaya dalam bidang sains.Menghubung kait subjek yang perlu dipelajari dengan kerjaya bidang sains yang diminati.Memerihalkan inovasi teknologi.1.2Makmal Sains AndaMengenal pasti dan menyatakan fungsi radas.Mengenal pasti simbol dan contoh bahan berbahaya di dalam makmal.Melukis dan melabel radas yang biasa digunakan di dalam makmal dan membuat pengelasan berdasarkan kegunaannya.Mewajarkan peraturan dan langkah keselamatan di dalam makmal.1.3Kuantiti Fizik dan UnitnyaMengenal pasti dan menggunakan unit yang berbeza bagi kuantiti fizik yang berbeza.Mengenal pasti maksud simbol dan nilai simbol bagi imbuhan yang digunakan dalam pengukuran.Menukar unit kuantiti asas. MewajarkankepentinganpenggunaanunitS.I.dalamkehidupanseharian.1.4Penggunaan Alat Pengukur, Kejituan, Kepersisan, Kepekaan dan RalatMenggunakan alat pengukur yang betul dan dengan cara yang betul. Menggunakan alat pengukur yang lebih jitu. Menerangkan cara untuk mengatasi ralat sistematik dan ralat rawak.Menganggarkan panjang, luas, jisim atau isi padu sesuatu objek sebelum membuat pengukuran sebenar.1.5KetumpatanMenyusun bahan mengikut urutan berdasarkan ketumpatan.Meramalkan sama ada bahan akan terapung dan tenggelam berdasarkan ketumpatan.Mendefinisikan secara operasi maksud ketumpatan.Mengira ketumpatan dengan menggunakan rumus ketumpatan dan kaedah sesaran air.Menerangkan fenomena yang berkaitan dengan perbezaan ketumpatan dalam kehidupan seharian.Membuat inovasi objek, makanan atau minuman menggunakan konsep ketumpatan.1.6Langkah dalam Penyiasatan SaintifikMembezakan setiap kemahiran proses sains.Membuat urutan langkah dalam menjalankan penyiasatan saintifik mengikut urutan yang betul.Menjalankan satu penyiasatan saintifik bagi menyelesaikan satu masalah yang mudah.40Bab 1

p. 52

1.7Sikap saintifik dan Nilai Murni dalam Menjalankan Penyiasatan SaintifikMenyokong sikap saintifik dan nilai murni yang diamalkan oleh ahli sains.Mewajarkan keperluan mengamalkan sikap saintifik dan nilai murni dalam menjalankan penyiasatan.Mempraktikkan sikap saintifik dan nilai murni semasa menjalankan kaedah penyiasatan saintifik.11.Rajah 1 menunjukkan sebotol bahan kimia dengan simbol amaran. Tandakan (✔) pada makna simbol amaran yang betul. Bahan radioaktif Bahan mudah meletupBahan mengakis Bahan mudah terbakar2.P, Q, R, S, T, U, V dan W ialah langkah-langkah untuk menjalankan penyiasatan saintifik bersifat inkuiri yang betul. Senaraikan mengikut urutan yang betul. P– Mengawal pemboleh ubahQ– Menjalankan eksperimenR– Membuat hipotesisS– Membuat kesimpulanT– Merancang penyiasatanU– Menganalisis dan mentafsir dataV– Mengenal pasti masalahW– Mengumpul data3.Tukarkan 100 g kepada unit S.I. kg. 100 g = 4.Namakan alat-alat pengukur di bawah.(a)(b)0 cm 1 2 3 4 5 6789100 5 10Rajah 25.Azman disuruh oleh cikgu untuk memanaskan alkohol di dalam sebuah tabung didih. Apakah langkah-langkah yang perlu diambil semasa mengendalikan alkohol? Terangkan. 6.Seorang ahli biologi sedang mengkaji seekor rama-rama. Salah satu maklumat yang diperlukan ialah luas kedua-dua sayap rama-rama tersebut. Jika setiap petak pada kertas graf mewakili skala 1 cm × 1 cm, kirakan luas tersebut.Rajah 1Rajah 3Bab 1Bab 141

p. 53

42Bab 17.Wendy menjalankan satu eksperimen untuk mengkaji hubungan antara luas permukaan dengan kadar penyejatan. Keputusan diplot dalam bentuk graf. Berdasarkan graf di bawah, apakah kesimpulan yang dapat dibuat? 8.Henry diberi tiga alat pengukur, iaitu P, Q dan R. Yang manakah boleh digunakan untuk mengukur ketebalan seutas wayar dengan lebih tepat dan jitu? Mengapa? Rajah 59.Ketika melakukan proses pencampuran bahan kimia semasa eksperimen, satu letupan kecil telah berlaku yang mengakibatkan kecederaan ringan kepada Aisyah. Kebetulan Dina berada di sisi Aisyah. Apakah tindakan yang perlu dilakukan oleh Dina? 10.Aziema mendapati kain yang dijemur di luar rumah lebih cepat kering daripada kain yang dijemur di dalam rumah. Bina satu hipotesis. 11.Punita mendapati pokok di dalam pasu C tumbuh lebih subur daripada pokok di dalam pasu A dan B. Bina satu hipotesis dan rancangkan satu eksperimen untuk menguji hipotesis yang dibina. 12.Pak Wan ingin menjual sejenis air minuman yang mempunyai banyak lapisan untuk menarik pelanggannya. Reka cipta minuman itu dan jelaskan cara-cara untuk menghasilkan minuman tersebut. Rajah 40 cm 1 2 3 4 5 6789100 5 10P0 52015105Q1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 150cmRPasu A:Disiram air tiga hari sekaliPasu B:Disiram air seminggu sekaliPasu C:Disiram air setiap hariRajah 6Pasu APasu BPasu CLuas permukaan (cm2)Kadar penyejatan (cm3 s1)42Bab 1

p. 54

Bab 2432Penyenggaraan dan Kesinambungan Hidup2Apakah sel?Mengapakah tumbuhan menjalankan proses fotosintesis?Apakah homeostasis?Bagaimanakah manusia menghasilkan generasi baharu?Bagaimanakah biji benih dan buah pada tumbuhan terbentuk?Bab 243

p. 55

44Bab 2Bab2Apakah unit asas yang membina semua benda hidup? Apakah sel?Sel – struktur, fungsi dan organisasiRespirasi sel dan fotosintesisMarilah kita mengkaji:Sel Sebagai Unit Asas Hidupan44Bab 2

p. 56

Bab 245 Sel Mikroorganisma unisel Mikroorganisma multisel Mikroskop Nukleus Sitoplasma Kloroplas Sel palisad Sel epidermis Tisu Organ Sistem Organisma Respirasi sel FotosintesisSel ringkas diperhatikan buat kali pertama oleh Robert Hooke dengan menggunakan mikroskop optik buatannya sendiri pada tahun 1665. Beliau telah mencatatkan pemerhatian beliau dalam bukunya Micrographia. Sebelum itu, orang-orang Roman pada abad yang pertama telah memerhatikan bahawa objek kelihatan lebih besar apabila diperhatikan melalui gelas. Antonie van Leeuwenhoek pula pada tahun 1674 telah memerhatikan mikroorganisma dalam titisan air melalui mikroskop buat kali pertamanya.ASAL USUL SELBULETIN SAINSBab 245

p. 57

46Bab 2Pada tahun 1665, ahli sains Inggeris yang bernama Robert Hooke menggunakan mikroskop ringkas yang dicipta oleh beliau untuk memerhatikan sekeping gabus. Beliau mendapati terdapat banyak kotak kecil dalam gabus itu. Oleh demikian, beliau menamakan kotak kecil tersebut sebagai sel.Pada tahun 1674, Antonie van Leeuwenhoek mereka cipta sebuah mikroskop yang berkuasa tinggi. Beliau memerhatikan mikroorganisma yang bergerak dalam setitik air hujan dengan mikroskopnya.• Menerangkanbendahidupdibinadaripadaselyangmenjalankanfungsihidupdanmengalamipembahagiansel.• Menunjukkancarapenyediaanslaidselhaiwandanseltumbuhanmengikutproseduryangbetul.• Berkomunikasimengenaifungsisetiapstrukturdalamselsertamembandingkandanmembezakanselhaiwandenganseltumbuhan.• Menjelaskanciriorganismauniseldanmultiselbagikedua-duahaiwandantumbuhanbersertacontoh.• Membezakanjenisdanfungsiselhaiwandenganseltumbuhan.• Mengkonsepsikanpembentukansuatuorganismamengikuturutantahaporganisasi: sel→tisu→organ→sistem→organisma• Mengagumidanmenghargaikewujudanpelbagaiorganisma.2.1Sel – Struktur, Fungsi dan OrganisasiApakah Sel?Gambar foto 2.2Sel gabus yang diperhatikan oleh Robert HookeRobert Hooke46Bab 2Gambar foto 2.1 Rumah yang dibina daripada batu bataSebuah rumah dibina daripada batu bata. Setiap batu bata ialah unit asas pembinaan rumah itu. Begitu juga dengan benda hidup. Benda hidup terdiri daripada unit asas yang dikenali sebagai sel.Oh, badan kita terdiri daripada sel-sel! Siapakah orang pertama yang menemukan sel?46Bab 2

p. 58

Bab 247Rajah 2.1Sel dianalogikan sebagai sebuahkilang mikroskopikSel menjalankan semua fungsi hidup seperti pertumbuhan, respirasi, pembiakan dan perkumuhan.Sel menjalani proses pembahagian untuk membentuk sel-sel baharu dan menggantikan sel-sel yang rosak. Satu sel tunggal akan menjadi dua sel berasingan dan seterusnya. Imbas gambar di bawah ini untuk melihat video pembahagian sel.Dalam keadaan terkawal, sel membahagi secara normal. Kanser terbentuk apabila sel normal membahagi secara berterusan tanpa kawalan. Rajah 2.2 menunjukkan tiga peringkat perkembangan sel kanser. Apakah penyebab utama kanser? Bagaimanakah kanser boleh dikesan? Bincangkan.Sel kanserTumorKanserSelkulitSalurdarahRajah 2.2Peringkat pembentukan kanserSel menyerupai sebuah kilang mikroskopik yang berlaku beribu-ribu tindak balas kimia di dalamnya. Apakah yang akan terjadi jika sel-sel di dalam badan kita sudah tua atau rosak?Pembentukan kanserwww.cancercenter.com/what-is-cancer/Gambar foto 2.3 Proses pembahagian selVideo pembahagian selBab 247

p. 59

48Bab 2Struktur Sel Haiwan dan Sel TumbuhanBagaimanakah struktur sel haiwan dan sel tumbuhan? Mari kita lakukan aktiviti di bawah.Tujuan: Mengkaji struktur sel haiwan dengan menggunakan sel pipiBahan dan radas: Slaid kaca, penutup kaca, mikroskop cahaya, pencungkil gigi, jarum tenggek, larutan metilena biru, kertas turas.Arahan1.Titiskan air suling ke atas slaid kaca.2.Kikis bahagian dalam pipi dengan menggunakan pencungkil gigi (Rajah 2.3).3.Letakkan kikisan itu di atas slaid kaca.4.Titiskan setitik larutan metilena biru di atas spesimen.5.Tutup spesimen dengan penutup kaca menggunakan jarum tenggek secara perlahan-lahan supaya tiada sebarang gelembung udara terperangkap.6.Gunakan kertas turas untuk menyerap sebarang larutan metilena yang berlebihan. 7.Perhatikan slaid di bawah mikroskop dengan kanta objek kuasa rendah, dan diikuti oleh kanta objek berkuasa tinggi.8.Lukis dan labelkan struktur sel pipi yang diperhatikan dalam buku amali.2.1Rajah 2.3 Mengikis bahagian dalam pipiTitiskanair sulingTitisanair sulingPencungkil gigiPindahkan kikisan selpipi ke atas slaid kacaTitiskan setitiklarutan metilena biruTitisan airsuling dansel pipiPerhatikan spesimenSlaidkacaKertas turasSerap larutan metilenabiru yang berlebihanabcfedRajah 2.4Cara menyediakan slaid sel pipiJarumtenggekPenutup kacaTurunkan penutup kacaperlahan-lahanCatatanLarutan metilena biru berfungsi untuk mewarnai sel-sel yang diamati melalui mikroskop.

p. 60

Bab 249Daripada Aktiviti 2.1 dan 2.2, sel tumbuhan dan sel haiwan adalah ditunjukkan seperti di dalam gambar di bawah. Gambar foto 2.4 Sel bawang dan sel pipiSelbawangSelpipi2.2Tujuan: Mengkaji struktur sel tumbuhan dengan menggunakan sel bawangBahan dan Radas: Slaid kaca, penutup kaca, mikroskop, pisau, jarum tenggek, penitis, larutan iodin, bawang, kertas turas.Arahan Rajah 2.5Cara menyediakan slaid sel bawang1.Kupas lapisan kulit bawang dengan pisau.2.Letakkan lapisan epidermis di atas slaid kaca.3.Titiskan setitik larutan iodin di atas spesimen tersebut.4.Letakkan penutup kaca perlahan-lahan di atas spesimen dengan jarum tenggek supaya tiada sebarang gelembung udara terperangkap.5.Gunakan kertas turas untuk menyerap sebarang larutan iodin yang berlebihan.6.Perhatikan slaid di bawah mikroskop dengan kanta objek kuasa rendah dan diikuti oleh kanta objek kuasa tinggi.7.Lukis dan labelkan struktur sel bawang yang diperhatikan dalam buku amali.Berhati-hati apabila menggunakan pisau.Titiskanair sulingPisauDaun sisiksukulenbawangEpidermisbawangEpidermisbawangTitisan air sulingForsepsPerhatikan spesimenSlaidkacaKertas turasJarumtenggek45°PenutupkacaAir suling danlapisan epidermisbawangLarutaniodinabcdhgfeBab 249

p. 61

50Bab 2Fungsi Struktur Sel Haiwan dan Sel TumbuhanApakah fungsi setiap struktur sel?Rajah 2.6 Fungsi struktur sel tumbuhanSitoplasma• Bertindaksebagaimediumtindakbalaskimiaberlaku.Vakuol• Memberikansokongankepadaselapabiladipenuhisapsel.Nukleus• Mengawalkeseluruhanaktivitisel.• Mengandungikromosomyangterdiridaripadaasiddeoksiribonukleik(DNA)yangmembawamaklumatgenetik.Mitokondria• Menghasilkantenagauntuktindakbalas.Membran sel• Mengawalpergerakanbahankedalamdankeluarsel.Dinding sel• Memberikansokongan,perlindungandanbentukyangtetapkepadasel.Kloroplas• Menyeraptenagacahayauntukprosesfotosintesis.Sel tumbuhan50Bab 2

p. 62

Bab 251Rajah 2.7 Fungsi struktur sel haiwanMembran sel• Mengawalpergerakanbahankedalamdankeluarsel.Sitoplasma• Bertindaksebagaimediumtindakbalaskimiaberlaku.Nukleus• Mengawalkeseluruhanaktivitisel.• Mengandungikromosomyangterdiridaripadaasiddeoksiribonukleik(DNA)yangmembawamaklumatgenetik.Mitokondria• Menghasilkantenagauntuktindakbalas.Sel haiwanBab 251

p. 63

52Bab 2CatatanTerdapat juga sel haiwan yang mengandungi vakuol kecil yang kandungannya berbeza berbanding vakuol dalam tumbuhan.Perbandingan antara Sel Haiwan dengan Sel TumbuhanPeta buih berganda di bawah menunjukkan persamaan dan perbezaan sel haiwan dengan sel tumbuhan.Rajah 2.8Perbezaan dan persamaan antara sel haiwan dengan sel tumbuhanNukleusMitokondria Membran selSitoplasma Tiada dinding selTiada vakuol Bentuk tidak tetapSel haiwanAda kloroplas Ada vakuol Ada bentuk tetapSel Ada dinding tumbuhanselTiada kloroplas52Bab 2

p. 64

Bab 253Organisma Unisel dan MultiselOrganisma unisel (‘uni’ bermaksud satu) ialah organisma yang terdiri daripada satu sel sahaja manakala organisma multisel (‘multi’ bermaksud banyak) ialah organisma yang terdiri lebih daripada satu sel. Walaupun organisma unisel terdiri daripada satu sel sahaja, organisma itu boleh menjalankan semua proses kehidupan seperti pertumbuhan dan pembiakan. MucorSpirogyraHydraContoh organisma unisel dalam alam haiwan ialah Amoeba dan Parameciumyang hidup di kawasan berair.Contoh organisma unisel alam tumbuhan pula ialah Chlamydomonas.Euglena mempunyai ciri-ciri tumbuhan dan haiwan. Euglena boleh membuat makanan sendiri dengan cahaya matahari seperti tumbuhan dan bergerak seperti haiwan.AmoebaParameciumChlamydomonasEuglenaRajah 2.10Contoh organisma multiselRajah 2.9Contoh organisma uniselOrganisma uniselOrganisma multiselSaya ialah organisma multisel.Saya juga organisma multisel.Saya mempunyai sel yang banyak.Bab 253

p. 65

54Bab 22.3Tujuan: Mencirikan organisma unisel dan multiselArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu membentangkan ciri-ciri organisma unisel dan multisel dengan menggunakan peta pemikiran di dalam kelas.Jenis dan Fungsi Sel Haiwan dan TumbuhanSel HaiwanRajah 2.11 Jenis-jenis sel dalam badan kitaAbad21KBMMSel ototSel otot yang mengecut dan mengendur dapat menyebabkan pergerakan. Video Struktur dan Fungsi SelSel darah merah• Tiadanukleus.• Berbentukcakeradwicekunguntukmenambahkan luaspermukaannya.• Mengandungihemoglobinyangberfungsiuntukmengangkutoksigenkeseluruhbadan.• Mengangkutkarbondioksidadariseldiseluruhbadanbalikkepeparu.Sel darah putihBerubahbentuknyauntukmengelilingipartikelasingdanmemusnahkannya.Sel sarafMempunyai gentian panjang yang berperanan untuk membawa maklumat dalam bentuk impulske seluruh badan.Sel pembiakanSel sperma membawa bahan genetik lelaki dan sel ovum membawa bahan genetik perempuan. OvumSpermaSel epiteliumMembentuk lapisan yang melindungi organ badan. Sel ini juga merembeskan mukus.54Bab 2

p. 66

Bab 255Sel TumbuhanRajah 2.12Jenis-jenis sel dalam tumbuhanPembentukan Suatu OrganismaSel-sel dengan fungsi yang spesifik bergabung membentuk tisu. Tisu-tisu pula bergabung membentuk organ. Organ-organ pula bergabung membentuk sistem. Pelbagai sistem pula bergabung membentuk suatu organisma. Organisasi sel membentuk organisma multisel seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 2.13.Sel rerambut akarSel rerambut akar yang banyak meningkatkan luas permukaan untuk menyerap lebih banyak air dan nutrien dari tanah.TisuepidermisAkarrambutSel pengawalStoma merupakan liang seni di antara sepasang sel yang disebut sel pengawal.Stoma biasanya terbuka pada siang hari untuk menjalankan proses fotosintesis. Stoma tertutup pada malam hari atau semasa tumbuhan kehilangan banyak air pada hari yang panas. Sel pengawal mengawal pembukaan atau penutupan stoma.Keratan rentas daunKulit merupakan organ terbesar di dalam badan manusia.EpidermisatasXilemSel pengawalKutikelO2CO2EpidermisbawahRuang udaradi antaraselFloemSel epidermisBerfungsi untuk mengurangkan kehilangan air, membolehkan pertukaran gas, dan penyerapan air dan nutrien.Sel palisadMengandungi klorofil untuk menyerap cahaya dan menjalankan proses fotosintesis.SelpengawalSelepidermisStomaBab 255

p. 67

56Bab 2Rajah 2.13Organisasi sel dalam organismaKebanyakan sel di dalam organisma multisel mempunyai fungsi spesifik.SelSel-sel yang mempunyai fungsi yang sama bergabung membentuk tisu.TisuTisu-tisu berlainan yang bekerjasama untuk menjalankan satu fungsi membentuk organ.OrganBeberapa organ yang mempunyai fungsi yang berkaitan akan bekerjasama untuk satu tujuan tertentu membentuk sistem.SistemSemua sistem bekerjasama untuk membolehkan organisma berfungsi dengan baik.OrganismaSel epiteliumDalam haiwanDalam tumbuhanTisu epiteliumPerutTisu sarafTisuepiteliumTisu ototOrganismaOrganismaSelTisuOrganSistemOrganismaUrutan organisasi selSelepidermisTisuepidermisDaunSistempengangkutanAirSistem pencernaanMulutEsofagusPerutUsuskecilUsusbesar56Bab 2

p. 68

Bab 257Tujuan: Mengkaji cara sel membentuk suatu organismaArahan 1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu membentangkan cara sel membentuk suatu organisma dengan menggunakan multimedia di dalam kelas.2.4Sistem dalam Badan ManusiaTerdapat pelbagai sistem yang menjalankan fungsi utama dalam badan manusia. Setiap sistem terdiri daripada beberapa organ yang bekerja secara bersepadu untuk melakukan sesuatu fungsi khusus. Fungsi semua sistem mesti berkoordinasi supaya manusia dapat hidup dengan sempurna.Menyingkirkan bahan buangan yang berlebihan daripada badan.Menyokong badan dan melindungi organ dalaman seperti peparu dan hati.Mengalirkan bendalir limfa ke dalam saluran darah untuk mempertahankan badan daripada jangkitan bakteria, virus dan lain-lain.Memecahkan bahan makanan kompleks kepada yang lebih ringkas untuk membolehkan penyerapan oleh badan.Sistem perkumuhanSistem limfaSistem pencernaanSistem rangkaTulangTengkorakKMKAbad21Sistem dalam badan manusiahttps://en.wikipedia.org/wiki/Human_bodyGinjalPeparuKulitLimfaMulutUsusbesarEsofagusPerutUsuskecilBab 257

p. 69

58Bab 2Rajah 2.14 Contoh sistem dalam badan manusiaOrganisasi sel membentuk pelbagai organisma. Bersyukurlah kita kerana dikurniai Tuhan dengan pelbagai organisma yang memberikan manfaat kepada kita.Membantu pergerakan badan dan organ dalaman.Membawa maklumat dari otak ke seluruh badan dalam bentuk impuls.Mengangkut oksigen, nutrien dan hormon yang diperlukan ke semua bahagian badan.Mengambil oksigen dan mengeluarkan karbon dioksida dari sel dalam badan.Menghasilkan hormon untuk menyelaraskan tindak balas dalam badan.Menghasilkan sperma dan ovum untuk pembentukan zuriat.Sistem ototSistem integumenSistem peredaran darahSistem endokrinSistem pembiakanSistem respirasiSistem sarafOtotJantungSalurdarahHidungPeparuOtakSarafSaraftunjangZakarOvariTestisTestisPankreasAdrenalTiroidPituitariOvariKulitMelindungi badan daripada kekeringan dan mengawal suhu badan.58Bab 2

p. 70

Bab 22.11.Isi tempat kosong dengan jawapan yang betul.(a)Plasma darah, sel darah merah, sel darah putih dan dalam darah ialah asas kepada sistem . (b)Organ , dan berperanan dalam sistem perkumuhan dalam manusia. 2.Padankan sel tumbuhan dengan fungsinya yang betul.Sel palisadMenyerap cahaya untuk fotosintesisSel epidermisMengawal pembukaan atau penutupan stomaSel akarMengurangkan kehilangan airSel pengawalMenyerap air dari tanah3.Namakan struktur sel tumbuhan yang mempunyai fungsi yang berikut.Melindungi dan mengekalkan bentuk sel = • Berkomunikasimengenairespirasisel.• Berkomunikasimengenaiprosesfotosintesis.• Membezakanprosesrespirasiseldenganfotosintesis.• Menerangkanperkaitanprosesrespirasiseldanfotosintesis.2.2Respirasi Sel dan FotosintesisApakah Respirasi?Respirasi terbahagi kepada respirasi luar (pernafasan) dan respirasi dalam (respirasi sel)Pernafasan merupakan pertukaran gas antara organisma dengan persekitarannya manakala respirasi sel pula ialah proses pengoksidaan dan penguraian glukosa yang berlaku di dalam sel hidup untuk membebaskan tenaga.Respirasi sel ialah proses penguraian makanan untuk membebaskan tenaga. Tenaga yang dibebaskan akan digunakan untuk semua proses hidup yang berlaku dalam badan. Proses respirasi sel memerlukan oksigen dan glukosa untuk menghasilkan tenaga, karbon dioksida dan air. +→GlukosaOksigenKarbon dioksida+Air+TenagaRespirasi SelBab 2

p. 71

60Bab 2FotosintesisTumbuhan hijau mensintesis makanan sendiri melalui fotosintesis. Makanan yang dibuat oleh tumbuhan iaitu glukosa kemudiannya disimpan dalam bentuk kanji. Kehadiran kanji dalam daun menunjukkan fotosintesis telah berlaku.Apakah keperluan untuk proses fotosintesis? Cahaya matahari, karbon dioksida, air dan klorofil diperlukan untuk fotosintesis. Untuk mengkaji keperluan fotosintesis (Eksperimen 2.1 hingga 2.4), kita perlu mengetahui cara untuk menjalankan ujian kehadiran kanji dalam daun terlebih dahulu.Rajah 2.15 Langkah-langkah menjalankan ujian kanjiProsedur:(a) Masukkan sehelai daun ke dalam air mendidih untuk memecah dinding sel daundan melembutkannya. (b)Masukkan etanol sehingga memenuhi separuh daripada tabung didih dan masukkan daun itu ke dalamnya.(c)Letakkan tabung didih di dalam bikar yang mengandungi air panas.(d)Selepas 5 minit, keluarkan daun dari tabung didih. Perhatikan perubahan warna pada daun tersebut. (e)Celupkan daun ke dalam air panas untuk beberapa saat untuk melembutkan daun. (f)Letakkan daun di atas jubin putih dan titiskan beberapa titik larutan iodin. Pemerhatian: Jika terdapat kanji, larutan iodin akan berubah warna daripada perang kepada warna biru tua.Ujian kehadiran kanji60Bab 2Dipetik1. Pastikan etanol tidak terdedah kepada sumber haba secara terus seperti api daripada penunu Bunsen kerana etanol sangat mudah terbakar.2.Sentiasa berhati-hati semasa mengendalikan larutan iodin dan air panas.Rendamanair panasEtanolAir panasLarutaniodinJubinCatatanEtanol menyingkirkan Air didihklorofil pada daun.Panaskan60Bab 2

p. 72

Bab 2Pernyataan masalah: Adakah tenaga cahaya diperlukan dalam proses fotosintesis?Hipotesis: Cahaya diperlukan untuk proses fotosintesis.Tujuan: Mengkaji keperluan cahaya matahari untuk fotosintesisPemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran cahaya matahariPemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodinPemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhanBahan dan radas: Dua tumbuhan yang sama jenis dalam pasu yang berasingan, air panas, etanol, larutan iodin, tabung didih, jubin putih, penitis, forseps, bikar, penunu Bunsen, kaki retort, tungku kaki tiga, kasa dawai.Prosedur1.Letakkan dua tumbuhan yang sama di dalam gelap selama dua hari untuk menghilangkan kanji.2.Selepas dua hari, satu tumbuhan diletakkan di bawah cahaya matahari (Rajah 2.16). 3.Selepas seminggu, petik daun daripada kedua-dua tumbuhan tersebut. 4.Jalankan ujian kanji pada kedua-dua daun itu dan catatkan pemerhatian.Kesimpulan: Hipotesis diterima atau ditolak? Berikan alasan anda.Rajah 2.162.1DalamkeadaangelapDibawahcahayamatahariPernyataan masalah: Adakah klorofil diperlukan dalam proses fotosintesis?Tujuan: Mengkaji keperluan klorofil untuk fotosintesis.Hipotesis: Tumbuhan memerlukan klorofil untuk fotosintesis.Pemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran klorofilPemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodinPemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhanBahan dan radas: Daun bervariegasi, air panas, etanol, larutan iodin, tabung didih, jubin putih, penitis, forseps, bikar, penunu Bunsen, kaki retort, tungku kaki tiga, kasa dawai.Prosedur1.Petik sehelai daun bervariegasi (Rajah 2.17) yang telah terdedah kepada cahaya matahari selama beberapa jam.2.Lukis gambar rajah yang menunjukkan taburan warna hijau pada daun.Rajah 2.17 Daun bervariegasi2.2Bahagian daun yangberwarna hijauBahagian daun yangtidak berwarna hijauCatatanDaun bervariegasi ialah daun dengan beberapa warna. Sebahagian daun yang berwarna kemerahan mempunyai sedikit klorofil yang terselindung di sebalik pigmen warna merah.Bab 2

p. 73

62Bab 23.Lakukan ujian kanji pada daun tersebut. 4.Rekodkan pemerhatian anda.KesimpulanHipotesis diterima atau ditolak? Berikan alasan anda.Pernyataan masalah: Adakah karbon dioksida diperlukan dalam proses fotosintesis?Hipotesis: Tumbuhan memerlukan karbon dioksida untuk fotosintesis.Tujuan: Mengkaji keperluan karbon dioksida bagi proses fotosintesisPemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran karbon dioksidaPemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodinPemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhanBahan dan radas: Dua tumbuhan yang sama jenis dalam pasu yang berasingan, air panas, etanol, larutan iodin, larutan kalium hidroksida, serkup kaca, tabung didih, jubin putih, penitis, forseps, bikar, penunu Bunsen, kaki retort, kasa dawai, plat kaca disapu vaselin.Prosedur1.Letakkan dua tumbuhan yang sama di dalam gelap selama dua hari untuk menghilangkan kanji. 2.Letakkan tumbuhan di dalam serkup kaca dan labelkan A dan B setiap satunya (Rajah 2.18). 3.Dalam serkup kaca A, letakkan satu bikar larutan kalium hidroksida. Larutan kalium hidroksida berfungsi untuk menyerap gas karbon dioksida di dalam udara.4.Letakkan kedua-dua tumbuhan dalam serkup kaca ini di bawah cahaya matahari selama empat hari. 2.3AUdara tanpakarbon dioksidaTumbuhanhijauLarutan kaliumhidroksidaPlat kacadisapu vaselinSerkupkacaCahayamatahariBCahayamatahariRajah 2.18Video Fotosintesis62Bab 2

p. 74

Bab 2Pernyataan masalah: Adakah air diperlukan dalam proses fotosintesis?Hipotesis: Tumbuhan memerlukan air untuk fotosintesis.Tujuan: Mengkaji keperluan air bagi proses fotosintesis Pemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran airPemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodinPemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhanBahan dan radas: Dua tumbuhan yang sama jenis dalam pasu yang berasingan, air, air panas, etanol, larutan iodin, tabung didih, jubin putih, penitis, forseps, bikar, penunu Bunsen, kaki retort, tungku kaki tiga, kasa dawai.Prosedur1.Letakkan dua tumbuhan yang sama di dalam gelap selama dua hari untuk menghilangkan kanji.2.Selepas dua hari, kedua-dua tumbuhan tersebut diletakkan di bawah cahaya matahari.3.Satu tumbuhan disiram air setiap hari manakala satu lagi tidak disiram air (Rajah 2.19).4.Selepas seminggu, petik sehelai daun daripada kedua-dua tumbuhan tersebut.5.Lakukan ujian kanji pada kedua-dua daun tersebut.6.Rekodkan pemerhatian anda.KesimpulanHipotesis diterima atau ditolak? Berikan alasan anda.2.4Rajah 2.19Pasu PPasu Q5.Lakukan ujian kanji pada daun dari kedua-dua tumbuhan tersebut.6.Rekodkan pemerhatian anda.Kesimpulan:Hipotesis diterima atau ditolak? Berikan alasan anda.ABBab 2

p. 75

64Bab 2Daripada keputusan Eksperimen 2.1 hingga 2.4, dapat disimpulkan bahawa proses fotosintesis memerlukan tenaga cahaya, klorofil, karbon dioksida dan air untuk menghasilkan glukosa dan oksigen seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 2.20.Rajah 2.20 Proses fotosintesisPerbezaan antara Proses Respirasi Sel dengan FotosintesisJadual 2.1 menunjukkan perbezaan antara respirasi sel dengan fotosintesis.Jadual 2.1 Perbezaan antara respirasi sel dengan fotosintesisRespirasi SelFotosintesisBerlaku dalam mitokondriaBerlaku dalam kloroplasProses yang membebaskan tenagaProses yang menyerap tenagaMenggunakan tenaga kimia dalam makanan Menggunakan tenaga daripada cahaya matahariBerlaku pada manusia, haiwan, tumbuhan dan mikroorganismaBerlaku pada tumbuhan dan mikroorganismaMenguraikan glukosa untuk penghasilan tenagaMensintesis glukosaMenggunakan oksigen dan glukosa untuk menghasilkan karbon dioksida, air dan tenagaMenggunakan karbon dioksida dan air untuk menghasilkan oksigen dan glukosaSentiasa berlakuBerlaku ketika ada cahayaPersamaanperkataanprosesfotosintesisTenaga cahayaKarbon dioksida + Air Glukosa + OksigenKlorofilTenagacahayaKlorofilGlukosaKarbon dioksidaOksigenMemerangkap tenaga cahayaAir64Bab 2

p. 76

Bab 265Proses respirasi sel dan fotosintesis saling melengkapi. Semasa respirasi sel, gas oksigen diserap dan gas karbon dioksida disingkirkan. Karbon dioksida yang disingkirkan akan digunakan oleh semua tumbuhan hijau untuk melakukan fotosintesis. Oksigen yang dihasilkan daripada proses fotosintesis pula digunakan oleh semua organisma untuk respirasi sel.Rajah 2.21Proses respirasi sel dan fotosintesis saling melengkapi2.21.Namakan proses yang berlaku dalam rajah di sebelah. Apakah tujuan proses ini?2.Isi tempat kosong dalam rajah di bawah mengenaiproses fotosintesis.Tenaga untuk mengekalkan proses hidup dan aktivitiTumbuhan hijaumenghasilkanditukar kepadasemasaKarbondioksidaOksigenTumbuhan menggunakankarbon dioksida danair semasa fotosintesisCahayamatahariSemua organismamenggunakanglukosa danoksigen semasarespirasi selTumbuhanmenghasilkanglukosa dan oksigenSemua organisma menghasilkankarbon dioksidadan airRespirasiselFotosintesisBab 265

p. 77

66Bab 2Perbezaan antara proses respirasi sel dan fotosintesisStruktur, fungsi dan organisasi selRespirasi sel dan fotosintesisProses respirasi sel dan fotosintesis saling melengkapiSel Sebagai Unit Asas HidupanFotosintesisRespirasi selBenda hidup dibina daripada selOrganismauniselOrganisma multiselOrganisasiselOrganisma yang terdiri daripada satu selContoh:Amoeba Paramecium EuglenaOrganisma yang terdiri lebih daripada satu selContoh:ManusiaMucorHydraKucingPokok bunga rayaOrganTisuSistemOrganismaSelCara penyediaan slaid sel haiwan dan sel tumbuhanFungsi Struktur selstruktur selPerbandingan antara sel haiwan dengan sel tumbuhan66Bab 2

p. 78

Bab 267Selepasmempelajaribabini,andadapat:2.1Sel – Struktur, Fungsi dan Organisasi Menerangkanbahawabendahidupdibinadaripadaselyangmenjalankanfungsihidupdanmengalamipembahagiansel. Menunjukkancarapenyediaanslaidselhaiwandanseltumbuhanmengikutproseduryangbetul. Berkomunikasimengenaifungsisetiapstrukturdalamselsertamembandingkandanmembezakanselhaiwandenganseltumbuhan. Menjelaskanciriorganismauniseldanmultiselbagikedua-duahaiwandantumbuhanbersertacontoh. Membezakanjenisdanfungsiselhaiwandenganseltumbuhan. Mengkonsepsikanpembentukansuatuorganismamengikuturutantahaporganisasi: sel→tisu→organ→sistem→organisma Mengagumidanmenghargaikewujudanpelbagaiorganisma.2.2Respirasi Sel dan Fotosintesis Berkomunikasimengenairespirasisel. Berkomunikasimengenaiprosesfotosintesis. Membezakanprosesrespirasiseldenganfotosintesis. Menerangkanperkaitanprosesrespirasiseldanfotosintesis.21.Label struktur P, Q dan R pada Rajah 1. R :Q 😛 :Rajah 12.Tandakan (✓) pada petak di bawah ini yang mewakili organ. Epitelium Sperma Ginjal Ovum PeparuBab 267

p. 79

68Bab 23.Namakan sel-sel berikut.Rajah 24.Jika sel tumbuhan dan sel haiwan diletakkan di bawah mikroskop, apakah ciri-ciri pada sel tersebut yang membolehkan anda mengenal pasti bahawa sel itu ialah sel tumbuhan?5.Terangkan sebab kulit merupakan satu organ dan bukan tisu. 6.Berikan satu contoh organ. Ramalkan keadaan manusia jika kehilangan organ tersebut. 7.Rajah 3 di bawah menunjukkan organisasi satu sistem dalam manusia.Rajah 3Nyatakan sistem tersebut dan bincangkan fungsinya.8.Haiwan herbivor seperti lembu dalam Gambar foto 1 memakan rumput. Tenaga daripada rumput sampai kepada lembu dan dikembalikan kepada rumput. Bagaimanakah benda hidup saling memerlukanantara satu sama lain dari segi proses fotosintesis dan respirasi sel dalam hal ini? Bincangkan. 68Bab 2Gambar foto 1(a)(b)(c)Sel darahmerahSel darahputihTisuJantungSistem68Bab 2

p. 80

Bab 3699.Amirah dan Azma mengambil sampel air dari sebuah kolam. Mereka mendapati bahawa terdapat organisma (Rajah 4) dalam titisan air tersebut apabila dilihat melalui mikroskop.KloroplasFlagelaRajah 4Amirah berpendapat organisma ini merupakan sejenis haiwan tetapi Azma berasakan organisma ini merupakan sejenis tumbuhan. Pada pendapat anda, apakah pernyataan yang lebih sesuai tentang organisma di atas? Berikan alasan. 10.Zuliha menjalankan penyiasatan untuk mengkaji sel-sel yang membentuk organ jantung. Pada pendapat anda, sel yang manakah membantu pengecutan dan pengenduran otot pada jantung? Berikan alasan. PQRRajah 511.Tiga orang murid berbincang mengenai sel. Perbualan mereka adalah seperti yang berikut.Mei Fong: Saya berpendapat semua organisma terdiri daripada satu sel sahaja.Keetha: Saya pula berpendapat sesetengah organisma terdiri daripada satu sel manakala organisma yang lain terdiri daripada banyak sel untuk menjalankan pelbagai fungsi.Hidayah: Saya tidak setuju. Semua benda hidup adalah kompleks dan terdiri daripada banyak sel untuk melakukan pelbagai fungsi.Pada pendapat anda, pernyataan murid yang manakah betul? Berikan alasan untuk menyokong pilihan anda. Bab 369Bab 269

p. 81

70Bab 3Bab3Manusia dan benda hidup bergerak pada setiap masa. Bagaimanakah manusia dan benda hidup mengawal atur keadaan dalam badan?Koordinasi dan Gerak BalasHomeostasis dalam benda hidupMarilah kita mengkaji:70Bab 3

p. 82

Bab 371HomeostasisTranspirasiKiraan nadiKawal aturGerak balasTindakan biologiBADAN KITA IALAH PENGAWAL ATUR SUHU YANG BAIKBULETIN SAINSSuhu badan kita kekal pada suhu 37°C supaya tindak balas kimia dalam badan kita berfungsi dengan baik. Oleh itu, suhu 37°C ialah suhu normal dalam badan kita. Tahukah anda bahawa mamalia dan burung juga mempunyai satu suhu badan yang kekal. Suhu normal itu berbeza-beza mengikut jenis haiwan. Contohnya, suhu badan normal burung murai ialah kira-kira 39°C manakala suhu badan normal bagi landak ialah kira-kira 31°C. Semasa kita berlari, badan kita akan menghasilkan haba yang menyebabkan suhu badan kita meningkat. Oleh itu, kelenjar peluh dalam badan kita akan menghasilkan peluh untuk menurunkan suhu badan. Jika suhu badan kita tidak dapat turun ke suhu normal, maka sel-sel badan kita tidak akan dapat berfungsi dengan baik dan boleh menyebabkan kematian. Suhu badan yang melebihi 6°C daripada suhu normal akan menyebabkan kematian. Oleh itu, pesakit yang demam perlu diawasi dengan rapi untuk mengelakkan suhu badan daripada naik secara mendadak.Bab 371

p. 83

72Bab 3• Berkomunikasitentangmaksudhomeostasis.• Menjelaskanmengenaisistemyangterlibatdenganhomeostasisdalammanusiadanhaiwan bersertacontoh.• Menjelaskansistemyangterlibatdenganhomeostasisdalamtumbuhanbersertacontoh.• Menghargaikepentinganhomeostasiskepadamanusiadanbendahidup.3.1Homeostasis dalam Benda HidupApakah maksud homeostasis? Homeostasis merujuk kepada pengekalan keadaan persekitaran dalam badan sesuatu organisma, misalnya aras suhu, air, pH, tekanan darah dan sebagainya supaya berada dalam keadaan yang seimbang dan stabil. Pengekalan persekitaran dalam badan sesuatu organisma dalam keadaan seimbang dan stabil membolehkan semua proses hidup dalam badan organisma itu berjalan dengan lancar. Sekiranya keadaan persekitaran tidak seimbang, misalnya suhu terlalu tinggi, sel-sel organisma boleh mati. Homeostasis dalam ManusiaHomeostasis berasal daripada perkataan Greek, ‘homeo' yang bermaksud sama dan ‘stasis’ yang bermaksud tidak bergerak.Gambar foto 3.1Termostat ketuharPernahkah anda menggunakan ketuhar? Tahukah anda bahawa termostat digunakan untuk mengawal suhu ketuhar? Jika termostat mengesan suhu ketuhar terlalu tinggi, fungsi pemanas pada ketuhar akan dimatikan dan suhu akan menurun. Sebaliknya, jika termostat mengesan suhu ketuhar terlalu rendah, fungsi pemanas akan dihidupkan semula untuk menaikkan suhu.Begitu juga dengan badan kita yang mempunyai mekanisme yang boleh mengawal suhu badan, kandungan air dan sebagainya supaya berada dalam keadaan seimbang dan stabil. Gambar foto 3.2Homeostasis dalam badan kita membolehkan proses dalam badan kita berjalan dengan lancar72Bab 3

p. 84

Proses Kawalan HomeostasisApabila keadaan persekitaran dalam badan kita berubah, misalnya suhu meningkat, pusat kawalan di otak akan mengesan peningkatan itu. Mekanisme pembetulan akan bertindak dan suhu akan menurun kepada julat normal. Sebaliknya, apabila suhu badan menurun, mekanismepembetulan akan bertindak dan suhu akan meningkat kepada julat normal (Rajah 3.1).Rajah 3.1Proses kawalan homeostasisHomeostasis adalah penting kepada manusia. Antara kawalan homeostasis yang penting dalam badan manusia ialah kawal atur kandungan air dan suhu badan. 3.1Tujuan: Mengumpulkan maklumat mengenai homeostasis dalam badan kitaArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu mengumpulkan maklumat mengenai homeostasis seperti kawal atur kandungan air dan suhu badan. Maklumat boleh diperoleh daripada Internet, majalah dan sumber lain.3.Bincangkan maklumat yang telah dikumpulkan.4.Selepas itu, setiap kumpulan perlu membentangkan hasil perbincangan mereka di dalam kelas dalam bentuk persembahan multimedia.Julat suhu normalPusat kawalanPusat kawalanMekanisme pembetulanMekanisme pembetulanJulat suhu normalMenurunMeningkatMeningkatMenurunKMKAbad21Bagaimanakah badan saya mengawal atur suhu badan?Bagaimanakah badan saya mengawal atur kandungan air?Bab 373

p. 85

74Bab 3Kawal Atur Kandungan AirSistem yang terlibat dalam kawal atur kandungan air ialah sistem perkumuhan dan sistem endokrin. Antara organ yang terlibat ialah ginjal dan otak.Rajah 3.2Kawal atur kandungan airDikesan oleh otakKandungan air dalam badan meningkat apabila kita meminum air.Kandungan air dalam badan menurun apabila kita berpeluh.Kandungan air dalam badan menurun.Kandungan air dalam badan meningkat.MeningkatMenurunMekanisme pembetulan• Otakmerangsangrembesansejenishormonsupayaginjalmenambahkanpenghasilanairkencing.• LebihbanyakairkencingdihasilkanDikesan oleh otakMekanisme pembetulan• Otakmerangsangrembesansejenishormonsupayaginjalmengurangkanpenghasilanairkencing.• BerasadahagaOtakOtak74Bab 3

p. 86

Bab 375Kawal Atur Suhu BadanSistem yang terlibat dalam kawal atur suhu badan ialah sistem perkumuhan dan sistem endokrin. Antara organ yang terlibat ialah kulit, otak dan otot rangka.Rajah 3.3Kawal atur suhu badanDikesan oleh otakPada hari panas, suhu badan meningkat.Pada hari sejuk, suhu badan menurun.Suhu badan menurun.Suhu badan meningkat.MeningkatMenurunMekanisme pembetulan• Salurdarahmengembang• Buluromacondong• Berpeluh• Aktivitiototrangkadanperembesanhormon-hormontertentuakanberkurangan,seterusnyamenurunkansuhubadan.• AirkencingsedikitDikesan oleh otakMekanisme pembetulan• Salurdarahmengecut• Buluromamenegak• Kurang berpeluh• Otot rangka akan mengecut dan mengendur secara aktifdanmenyebabkanseseorangmenggigilsupayameningkatkansuhubadan.Padamasayangsama,hormontertentuakandirembeskanuntukmeningkatkanmetabolismebadan.Suhu normal (37°C)OtakOtakBab 375

p. 87

76Bab 3 Rajah 3.4Keadaan lapisan kulit semasa suhu persekitaran tinggi dan suhu persekitaran rendah3.1Pernyataan masalah: Kita berpeluh dalam keadaan panas atau sejuk?Hipotesis: Kita berpeluh dalam keadaan panas.Tujuan: Mengkaji tindakan biologi yang memberikan gerak balas kepada perubahan suhuPemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Suhu persekitaranPemboleh ubah bergerak balas: Kehadiran peluhPemboleh ubah dimalarkan: Masa yang diambil Bahan dan radas: Jam randik, satu murid dari setiap kumpulan.Bulu roma condong untuk mengurangkan udara terperangkap pada kulit supaya haba mudah dibebaskan.Kelenjar peluh menghasilkan lebih banyak peluh bagi menyejukkan kulit apabila peluh tersejat.Bulu roma menegaksupaya dapat memerangkap satu lapisan udara yang bertindak sebagai penebat haba.Salur darah mengembang untuk membolehkan lebih banyak darah mendekati kulit bagi membebaskan tenaga haba.Salur darah mengecut untuk membolehkan lebih banyak darah menjauhi kulit bagi mengurangkan pembebasan tenaga haba.Suhu persekitaran tinggiLapisan kulitSuhu persekitaran rendahVideo peranan kulit dalam pengawalaturan termoBulu roma menegakPengecutansalur darahKelenjarpeluhTitisanpeluhBulu roma condongPengembangansalur darah76Bab 3

p. 88

Bab 3Prosedur1.Masuk ke dalam bilik makmal tanpa memasang kipas selama 10 minit.2.Rekodkan sama ada anda berpeluh atau tidak.3.Kemudian, pasangkan kipas selama 10 minit.4.Rekodkan sama ada anda berpeluh atau tidak.KeputusanSuhu persekitaranKehadiran peluhPanas (tanpa pasang kipas)Sejuk (kipas dipasang)Soalan 1.Apakah yang berlaku kepada badan dalam suhu persekitaran yang panas?Kesimpulan: Adakah hipotesis itu diterima? Berikan alasan anda.3.2Pernyataan masalah: Adakah kiraan nadi semakin meningkat apabila melaksanakan tugas yang berat?Hipotesis: Kiraan nadi semakin meningkat apabila melaksanakan tugas yang berat.Tujuan: Mengkaji tindakan biologi yang memberikan gerak balas kepada kiraan nadiPemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis aktivitiPemboleh ubah bergerak balas: Kiraan nadiPemboleh ubah dimalarkan: Masa yang diambilBahan dan radas: Jam randik, seorang murid daripada setiap kumpulan.Prosedur1.Pilih seorang murid daripada setiap kumpulan untuk menjalankan aktiviti yang dirancangkan, iaitu keadaan rehat, berjalan dan berjoging. Aktiviti berjalan dan berjoging dilakukan selama sepuluh minit. 2.Kemudian, ambil kiraan nadi setiap murid selama satu minit dengan meletakkan dua jari pada pergelangan tangan mereka dan rekodkan bacaan (Gambar foto 3.3).3.Rekodkan semua keputusan dalam jadual seperti yang berikut.Gambar foto 3.3 Cara pengiraan nadiBab 3

p. 89

78Bab 3KeputusanNombor kumpulanNama muridKiraan nadiKeadaan rehatBerjalanBerjoging1234Soalan1.Apakah yang ditunjukkan oleh data yang diperoleh?2.Apakah pemerhatian lain yang boleh dilihat pada murid selepas aktiviti yang lebih berat dilakukan?3.Mengapakah peluh dihasilkan apabila aktiviti yang lebih berat dilakukan?Kesimpulan: Adakah hipotesis itu boleh diterima atau ditolak? Berikan alasan anda.Homeostasis dalam HaiwanHomeostasis juga berlaku pada haiwan. Haiwan seperti kucing dan anjing tidak mempunyai kelenjar peluh kecuali di tapak kaki. Bagaimanakah haiwan-haiwan itu mengekalkan homeostasis terhadap perubahan suhu persekitaran?Gambar foto 3.4Gerak balas haiwan kepada perubahan suhubadan supaya suhu badan saya berkurangan.Saya menjelirkan lidah supaya suhu badan saya berkurangan.Bulu saya menegak apabila kesejukan untuk memerangkap haba.78Bab 3

p. 90

Bab 379Bagaimanakah haiwan reptilia seperti cicak mengekalkan homeostasis terhadap perubahan suhu persekitaran?Bagaimanakah pula siput babi dan lebah mengekalkan homeostasis terhadap peningkatan suhu persekitaran?Gambar foto 3.6 Siput babiKehilangan banyak air melalui penyejatan air di permukaan kulit.Menghasilkan bendalir dan mencari tempat lembap untuk mengurangkan penyejatan air.Gambar foto 3.7 LebahMempunyai lapisan kulit berlilin dan kehilangan wap air berlaku melalui spirakel pada badan.Menutup spirakel antara dua gerakan pernafasannya untuk mengurangkan kehilangan air.Persekitaran yang sejuk:• Aktivitibadanmenjadiperlahan• Ototberfungsipadakadaryang perlahan• Pergerakanmenjadiperlahan• Kadarmetabolismerendah• SuhubadanmenurunPersekitaran yang panas:• Jantungberdegupdengan cepat• Pergerakanmenjadilebih pantas• Kadarmetabolismecepat• SuhubadanmeningkatGambar foto 3.5 Cicak mengawal atur suhu badannya apabila suhu persekitaran berubahBagaimanakah homeostasis berlaku dalam badan ular dan beruang kutub ?Ab21Bab 379

p. 91

80Bab 3Gambar foto 3.8Pokok pisang menggulungkan daunnya apabila hari panas untuk mengurangkan kehilangan airHomeostasis dalam TumbuhanPerhatikan keadaan tumbuhan pada waktu yang berlainan dalam sehari. Tumbuhan memerlukan air yang mencukupi untuk mengelakkan tumbuhan menjadi layu dan mati. Bagaimanakah tumbuhan mengawal atur kandungan air pada hari panas dan hari sejuk? Air daripada tumbuhan hilang melalui satu proses yang dikenal sebagai transpirasi. Dalam proses transpirasi, air hilang daripada daun dalam bentuk wap air ke persekitaran melalui stoma. Hal ini melibatkan sistem pengangkutan dalam tumbuhan. • Transpirasimembantutumbuhanmenyerapdanmengangkutairdanmineraldaritanahseluruhbahagiantumbuhan(Rajah3.5).• Penyejatanairdaripadadaunmenyejukkantumbuhanpadaharipanas.Rajah 3.5Transpirasi membantu pengangkutan air dari akar ke daunKira-kira 90% air yang diserap oleh akar tumbuhan hilangmelalui transpirasi.Bahagian akar tumbuhan menyerap air dan mineral dari tanah.2Transpirasi pada daun menghasilkan daya yang menarik air dari bahagian batang tumbuhan.21PadawaktutengahhariPadawaktupetangAir tanahAkar rambutWap airStomaKeratan rentas daunKunci:Laluan air80Bab 3

p. 92

Bab 3StomaSel-selpengawalmengawalpembukaandanpenutupanstoma.Padawaktusiang,stomaterbukauntukpertukarangas.Padamasayangsama,wapairakanhilangdaripadadaunhaliniakanmeningkatkankadarpenyerapanairolehakar.Rajah 3.6Pembukaan dan penutupan stomaPada waktu siang, stoma terbuka supaya lebihan air tersejat daripada daun melalui transpirasi.Pada suhu yang terlalu tinggi, stoma akan tertutup untuk mengurangkan air yang tersejat daripada daun melalui transpirasi. Pada suhu yang terlalu tinggiPada waktu siangSelpengawalStomaBab 3

p. 93

82Bab 33.2Tujuan: Mengumpulkan maklumat mengenai transpirasiArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu mengumpulkan maklumat mengenai transpirasi seperti fungsinya dalam kawal atur kandungan air dalam tumbuhan. Maklumat boleh diperoleh daripada Internet, majalah dan sumber lain.3.Bincangkan maklumat yang telah dikumpulkan.4.Selepas itu, setiap kumpulan perlu membentangkan hasil perbincangan mereka di dalam kelas dalam bentuk persembahan multimedia.82Bab 3

p. 94

Bab 3Kepentingan Homeostasis kepada Manusia dan Benda HidupKawalanhomeostasisdalambadanmanusiadanbendahidupbertujuanuntukmenyediakan satu keadaan optimum dalam badan supaya sel dapat menjalankan aktivitimetabolismenyadengancekap.Semuatindakbalaskimiadalamselhidupdikawal oleh enzim yang peka kepada perubahan persekitaran. Perubahan suhu akan mempengaruhiaktivitienzimitu. Kitaharusbersyukurkeranahomeostasismenyebabkanpersekitarandalambadandapat dikawal dan dikekalkan dalam keadaan yang seimbang dan stabil. Bayangkan kehidupan kita tanpa homeostasis. Apakah kesannya jika suhu badan kita atau benda hidup terus meningkat atau menurun? Apakah kesannya jika kandungan air di dalam badan kita dan benda hidup hilang tanpa dikawal?Tujuan: Membincangkan kepentingan homeostasisArahan:1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Bincangkan kepentingan homeostasis. Setiap murid perlu memberikan sekurang-kurangnya satu idea.3.Bentangkan hasil perbincangan kumpulan di dalam kelas dalam bentuk persembahan multimedia seperti Powerpoint.3.31.Apakah homeostasis?2.Berikan dua contoh kawal atur yang penting dalam badan manusia.3.1Rajah 3.7Keadaan manusia dan benda hidup tanpa homeostasisAduh, suhu badan saya semakin panas!Aduh, suhu badan saya belum turun lagi!Bab 3

p. 95

84Bab 3Koordinasi dan Gerak BalasHomeostasis dalam manusiaHomeostasis dalam haiwanHomeostasis dalam tumbuhanDefinisi homeostasisKawal atur kandungan airKawal atur suhu badanCara mengawal atur suhu badanPeranan transpirasi dalam kawal atur kandungan airKepentingan homeostasis dalam manusia, haiwan dan tumbuhanPengekalan persekitaran dalam badan sesuatu organismaSuhuAirTekanan darahContohnyaKiraan nadi semakin meningkat apabila melaksanakan tugas yang berat84Bab 3

p. 96

Bab 385Selepasmempelajaribabini,andadapat:3.1Homeostasis dalam Benda Hidup Berkomunikasimengenaimaksudhomeostasis. Menjelaskansistemyangterlibatdenganhomeostasisdalammanusiadanhaiwanbersertacontoh. Menjelaskansistemyangterlibatdenganhomeostasisdalamtumbuhanbersertacontoh. Menghargaikepentinganhomeostasiskepadamanusiadanbendahidup.31.Bagaimanakah tumbuhan dapat mengekalkan kawalan homeostasis?2.Bagaimanakah badan kita bergerak balas kepada perubahan suhu apabila kita memasuki bilik yang sangat sejuk?3.Apakah peranan salur darah dalam meningkatkan kehilangan haba?4.Apakah kelebihan mempunyai suhu badan yang tetap?5.Ketika bersenam, badan banyak kehilangan air. Mengapakah seseorang yang bersenam perlu minum air sebelum dia berasa dahaga? 6.Mengapakah muka kita kelihatan merah selepas melakukan senaman kecergasan dan kelihatan pucat apabila berasa sejuk? 7.Graf dalam Rajah 1 menunjukkan kuantiti peluh dan air kencing berubah dengan suhu.Kuantiti air kencing / hasil peluh (ml)Air kencingPeluhSuhu luar badan (°C)10502001801601401201008060400203530252015Rajah 1Bab 385

p. 97

86Bab 3(a)Apakah yang berlaku kepada kuantiti peluh apabila suhu bertambah? Terangkan sebab hal ini berlaku.(b)Apakah yang berlaku kepada kuantiti air kencing apabila suhu bertambah? Terangkan sebab hal ini berlaku.(c)Kaitkan hubungan kedua-dua sebab dalam jawapan (a) dan (b). 8.Khairul duduk di rumah dan diberi kuantiti makanan dan minuman yang sama untuk tiga hari. Kuantiti air kencing yang terhasil dikumpulkan dan disukat. Jadual 1HariKuantiti air kencing (ml)Pertama1900Kedua500Ketiga850(a)Mengapakah kita perlu memastikan kuantiti makanan dan minuman yang sama pada ketiga-tiga hari itu?(b)Hari yang manakah Khairul melakukan aktiviti yang paling cergas? Berikan alasan anda. (Panduan jawapan: Kaitkan dengan kuantiti air kencing yang dihasilkan) 9.Mengapakah memakai beberapa lapisan kain nipis lebih baik daripada satu lapisan kain tebal untuk mengekalkan suhu badan? Bahagian badan yang manakah mempunyai fungsi yang sama dengan beberapa lapisan kain itu? 10.Pernyataan di bawah menunjukkan satu hipotesis.Tumbuhan mengawal atur kandungan air melalui stoma.Reka cipta satu eksperimen untuk membuktikan hipotesis di atas. Bagaimana hal ini berlaku?Laporan itu mestilah mengandungi:lPernyataan masalahlHipotesislTujuan eksperimenlPemboleh ubahlBahan dan radaslProsedurlPenjadualan data86Bab 3

p. 98

Bab 38711.Pernyataan di bawah menunjukkan fungsi kulit.Kulit merupakan organ perkumuhan, organ perlindungan kepada organ-organ lain dan organ yang mengawal atur suhu badan.Pada pendapat anda, adakah pernyataan itu benar? Berikan alasan anda. 12.Pernyataan di bawah menunjukkan satu hipotesis.Air kencing yang dihasilkan adalah banyak apabila kita banyak meminum air berbanding dengan air kencing yang dihasilkan apabila kita kurang meminum air.Reka cipta satu eksperimen untuk membuktikan hipotesis di atas. Terangkan sebab hal ini berlaku. Laporan itu mestilah mengandungi:lPernyataan masalahlHipotesislTujuan eksperimenlPemboleh ubahlBahan dan radaslProsedurlPenjadualan dataBab 387

p. 99

88Bab 3Bab4Pembiakan seks dan aseksSistem pembiakan manusiaKitar haidPersenyawaan dan kehamilanFaktor yang mempengaruhi perkembangan fetus dan bayiKemandulan dan pencegahan kehamilanPembiakan tumbuhanMarilah kita mengkaji:Pembiakan88Bab 4Secara purata, sebanyak 1,400 kelahiran bayi yang berlaku di Malaysia dalam sehari (Jabatan Perangkaan Malaysia, 2014).Apakah kepentingan kelahiran bayi?

p. 100

Bab 489Pembiakan seksPembiakan aseksPersenyawaanPembiakan vegetatifAkil balighHaidPengovulanPenempelanPlasentaPendebungaanP ada tahun 2010, seorang saintis Britain, Robert Edwards telah dinobatkan sebagai pemenang Hadiah Nobel dalam bidang perubatan. Beliau telah berjaya menghasilkan kaedah persenyawaan in vitro, (IVF-In Vitro Fertilisation), iaitu persenyawaan di dalam bekas kaca (tabung uji).Bagaimanakah prosedur IVF dijalankan? Prosedur IVF melibatkan pengambilan sel telur daripada seorang wanita dan kemudiannya disenyawakan dengan sperma lelaki di dalam makmal. Sel telur yang telah disenyawakan dibiarkan membesar menjadi embrio peringkat awal dan dimasukkan ke dalam uterus wanita tersebut. Embrio kemudiannya dibiarkan membesar sehingga dilahirkan sebagai seorang bayi.Penyelidikan Edwards ini telah bermula sejak tahun 1950-an yang lalu. Penyelidikan beliau telah berjaya buat pertama kalinya pada 25 Julai 1978 apabila seorang bayi tabung uji yang pertama di dunia berjaya dilahirkan. Bayi tersebut diberi nama Louise Brown.Pencapaian Edwards ini telah membantu ramai pasangan yang mengalami masalah ketidaksuburan untuk mendapatkan zuriat. Kini, berjuta-juta bayi telah berjaya dilahirkan melalui kaedah ini.HADIAH NOBEL ROBERT EDWARDSBULETIN SAINSBab 489

p. 101

• Membandingkandanmembezakanpembiakanseksdanaseksbagihaiwandantumbuhan.• Menaakulkepentinganpembiakan.• MensyukurikebolehanmembiakuntukmenyambungzuriatsebagaikurniaanTuhan.4.1Pembiakan Seks dan AseksTahukah anda tentang maksud pembiakan? Pembiakan ialah proses penghasilan individu baharu oleh organisma hidup. Pembiakan merupakan ciri asas bagi setiap organisma hidup. Gambar foto 4.1 menunjukkan cara-cara pembiakan manusia dan haiwan.Pembiakan boleh dibahagikan kepada dua jenis, iaitu pembiakan seks dan aseksSecara ringkasnya, jenis-jenis pembiakan boleh dilihat melalui peta pemikiran yang berikut.Doktor pakar yang mengamalkan ilmu perubatan berkaitan kehamilan dikenal sebagai pakar obstetrik dan ginekologi.Gambar foto 4.1Cara-cara pembiakan manusia dan haiwan untuk menghasilkan individu baharuManusia membiak dengan cara melahirkan anak.Ikan paus juga membiak dengan melahirkan anak.cara bertelur.90Bab 4

p. 102

SeksMelibatkan sel pembiakanBerlaku kepada:• Manusia•Haiwan peringkat tinggi (mamalia, burung, ikan, reptilia dan amfibia)•Tumbuhan berbungaBerlaku kepada:•Tumbuhan (bawang, halia, ubi kentang)•Organisma ringkas (Amoeba, Hydra, Paramecium)Tidak melibatkan sel pembiakanAseksPembiakanGambar foto 4.2Manusia membiak secara seksReptiliaIkanMamaliaTumbuhanberbungaGambar foto 4.4Beberapa organisma hidup yang menjalankan pembiakan aseksAmoebaParameciumHydraUbikentangBawangAmfibiaGambar foto 4.3Beberapa organisma hidup yang menjalankan pembiakan seksBurungHaliaBab 491

p. 103

Pembiakan SeksPembiakan seks merupakan jenis pembiakan utama yang dijalankan oleh manusia, haiwan dan tumbuhan peringkat tinggi. Pembiakan bagi manusia bukan sahaja untuk menghasilkan zuriat, malah melibatkan ikatan kekeluargaan dan kasih sayang.Pembiakan seks melibatkan dua induk, iaituPembiakan seks menghasilkan generasi baharu yang berbeza daripada induknya dan menunjukkan variasi genetik. Tahukah anda tentang proses pembentukan generasi baharu? Apakah yang menyebabkan pembentukan bayi di dalam tubuh ibu yang hamil? Proses pertama yang terlibat ialah persenyawaan. Rajah 4.1Prosespenghasilan gametTestisGamet jantan (sperma)mempunyaimenghasilkanOvariGamet betina (ovum)mempunyaimenghasilkan• indukjantanyangmembawaselpembiakanjantan (sperma)• indukbetinayangmembawaselpembiakanbetina (ovum)Antonie van Leeuwenhoek merupakan saintis pertama yang mengkaji sel sperma menggunakan mikroskop pada tahun 1677.IndukbetinaIndukjantan92Bab 4

p. 104

Terdapat dua jenis persenyawaan iaitu persenyawaan dalam dan persenyawaan luar. Perbezaan antara persenyawaan dalam dengan persenyawaan luar diringkaskan menerusi Jadual 4.1. Jadual 4.1Perbezaan antara persenyawaan dalam dan persenyawaan luarPersenyawaan dalamCiri-ciriPersenyawaan luarNukleus gamet jantan bercantum dengan nukleus gamet betina di dalambadan induk betina.Berlaku apabilaNukleus gamet jantan bercantum dengan nukleus gamet betina di badan induk betina.Induk jantan membebaskan gamet jantan di dalam badan induk betina.Tempat berlaku percantumanInduk jantan membebaskan sperma dan induk betina membebaskan ovum. Persenyawaan ini berlaku di dalam air.Gamet jantan dari organ pembiakan jantan akan dibebaskan ke dalam organ pembiakan betina yang mempunyai gamet betina dan bercantum membentuk zigot.ProsesGamet jantan biasanya berenang menuju ke arah telur dan bercantum dengan gamet betina.Rajah 4.2Persenyawaan dalam oleh pepatungRajah 4.3Persenyawaan luar oleh ikanMengapakah ovum ikan mempunyai lapisan gel di luar?OvumSpermaBab 4

p. 105

Pembiakan AseksPembiakan aseks berlaku dalam organisma ringkas seperti Amoeba, Paramecium dan Hydra. Tumbuhan seperti bawang, halia dan ubi kentang juga membiak secara aseks.Bagi pembiakan aseks, hanya satu induk yang terlibat. Persenyawaan tidak berlaku dalam pembiakan aseks. Individu baharu yang dihasilkan adalah seiras secara genetik dengan induknya.Variasi tidak wujud dalam kalangan anak. Pelbagai cara pembiakan aseks diterangkan seperti dalam Rajah 4.5 yang berikut.4.1Tujuan: Mengumpul dan mentafsir maklumat mengenai pembiakan seks dan aseksArahan1.Lakukan kerja secara berkumpulan.2.Bincangkan perbezaan dan persamaan antara persenyawaan dalam dan persenyawaan luar pembiakan seks.3.Catatkan hasil perbincangan anda dalam jadual seperti di bawah.Persenyawaan dalamCiri-ciriPersenyawaan luar4.Kumpulkan maklumat di Internet tentang cara pembiakan aseks yang berikut:(a)belahan dedua(b)pertunasan(c)pembentukan spora(d)pembiakan vegetatif(e)penjanaan semulaKultur tisu ialah contoh bioteknologi dalam penghasilan individu baharu. Teknik ini akan menghasilkan tanaman baharu dalam tempoh masa yang singkat.Rajah 4.4Kultur tisuKultur tisuwww.isaaa.orgPembiakan aseks ialah penghasilan individu baharu oleh organisma hidup tanpa melibatkan sel pembiakan.94Bab 4

p. 106

Pembiakan AseksContoh: Amoeba, Parameciumdan bakteriaContoh: Hydra dan yisContoh: Cacing pipih, tapak sulaiman, Planaria dan SpirogyraContoh: Alga, kulat, paku pakis dan bakteriaBelahan deduaPertunasanPenjanaan semulaPembentukan sporaPembiakan vegetatif•Belahan dedua ialah pembahagian satu sel induk kepada dua sel anak.•Pertunasan ialah proses pembentukan tunas pada badan organisma.•Tunas bermula sebagai satu struktur yang berkembang dan kemudiannya terputus dan membentuk individu baharu.•Penjanaan semula berlaku daripada kebolehan fragmen organisma tertentu yang tumbuh dan berkembang menjadi individu baharu yang lengkap.•Pembentukan spora ialah proses penghasilan spora di dalam sporangium. •Selepas sporangium pecah, spora yang halus dan ringan akan disebarkan oleh angin. •Apabila sampai di tempat yang lembap, spora tumbuh menjadi tumbuhan yang baharu.•Pembiakan vegetatif merupakan satu cara untuk menghasilkan tumbuhan baharu daripada bahagian vegetatif tumbuhan induk selain bunga. •Contoh bahagian vegetatif ialah akar, batang bawah tanah, batang rayap, bebawang dan daun.Contoh: Lobak merah, strawberi, halia, ubi keladi dan ubi kentangBakteriaYisPakupakisLobakmerahSel indukAmoebaNukleusmembahagiSitoplasmamembahagiDua selanakBelahan dedua AmoebaPenjanaan semula PlanariaSporaSporangiumPotongDua individuPokokbaharuTunasAkarDaun sisik Pertunasan HydraBab 4

p. 107

Saya mengeram telur dan menjaga anak untuk memastikan spesies saya kekal wujud.Pembiakan VegetatifBahagian vegetatifContoh tumbuhanAkar Bahagian akar tumbuhan induk akan berkembang menjadi tumbuhan baharu.Batang Bahagian batang tumbuhan induk akan berkembang menjadi tumbuhan baharu.Daun Bahagian daun tumbuhan induk akan berkembang menjadi tumbuhan baharu.Kepentingan PembiakanSemua organisma hidup membiak bagi menghasilkan individu baharu. Apakah yang akan terjadi sekiranya sesuatu organisma hidup itu tidak membiak? Pembiakan sangat penting untuk menambahkan bilangan organisma sesuatu spesies. Kegagalan organisma menghasilkan individu baharu boleh menyebabkan kepupusan. Apakah kepentingan lain pembiakan?Ramalkan kesan yang akan berlaku kepada manusia jika terdapat banyak spesies haiwan dan tumbuhanmengalami kepupusan?PembiakanmenurunkanmaklumatgenetikkepadagenerasibaharuPembiakandapatmeningkatkanjumlahindividuyangsamaspesiesGambar foto 4.5Kepentingan pembiakanTumbuhanbaharuUbi keledekSetawarTunas(a) Batang bawah tanah(c) Bebawang(b) Batang rayapAkarLobak merahUbi baharuUbi tuaAkarUbi kentangadventitiusBatang rayapRumputNodusBatangBawangAkar adventitiusBegoniaTumbuhanbaharu96Bab 4

p. 108

Mensyukuri Kebolehan Membiak untuk Menyambung Zuriat sebagai Kurniaan TuhanKes pembuangan bayi semakin meningkat dari hari ke hari. Tahukah anda bahawa kebolehan membiak ialah satu kurniaan Tuhan yang patut disyukuri. Perbuatan membuang bayi ialah satu perbuatan yang sangat kejam dan tidak sepatutnya berlaku di negara kita. Bayi yang dilahirkan ialah penyambung spesies manusia hari ini.4.2Tujuan: Menjelaskan kepentingan pembiakan dan masalah yang timbul jika pembiakan semakin berkurangan bagi semua hidupanArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu mengumpulkan maklumat tentang kepentingan pembiakan dan masalah yang mungkin timbul jika sesuatu hidupan tidak membiak.3.Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda di dalam kelas menggunakan persembahan multimedia.KMKAbad214.11.Apakah perbezaan antara pembiakan seks dengan pembiakan aseks?2.Kenal pasti bahagian pembiakan vegetatif bagi tumbuhan di bawah.(a)Bawang(c)Halia(e)Ubi kentang(b)Ubi keledek(d)Lalang(f) Setawar3.Apakah kepentingan pembiakan kepada benda hidup?• Mengenalpastistrukturdanfungsisistempembiakanlelakidanperempuan.• Berkomunikasimengenaiperubahanfizikalyangberlakusemasaakilbaligh.• Membandingkandanmembezakangametjantandengangametbetinadalamsistempembiakan.4.2Sistem Pembiakan ManusiaManusia membiak dengan cara pembiakan seks. Sistem pembiakan manusia terdiri daripada sistem pembiakan lelaki dan sistem pembiakan perempuan. Apakah organ-organ yang terlibat dalam kedua-dua sistem tersebut? Sistem pembiakan lelaki dan perempuan kedua-duanya sangat penting. Pasangan tidak dapat melahirkan zuriat jika mana-mana sistem pembiakan mereka gagal berfungsi. Mari kita kaji struktur sistem pembiakan lelaki dan perempuan.Bab 497

p. 109

Jadual 4.2Bahagian dan fungsi struktur pembiakan lelakiSistem Pembiakan LelakiBahagianFungsiVesikel semenMerembeskan bendalir yang mengandungi nutrien untuk spermaUretraSalur untuk mengeluarkan sperma dan air kencing keluar dari badanDuktus spermaMenyalurkan sperma dari testis ke uretra di dalam badanZakarMemindahkan sperma ke dalam faraj perempuan semasa persetubuhanSkrotumMemegang dan melindungi testisTestisMenghasilkan gamet jantan (sperma) dan hormon seks jantanKelenjar prostatMenghasilkan cecair yang berkhasiat dan melindungi sel spermaRajah 4.6Pandangan hadapan sistem pembiakan lelakiRajah 4.7Pandangan sisi sistem pembiakan lelakiKelenjar prostatVesikel semenPundi kencingZakarDuktus spermaUretraTestisSkrotum98Bab 4

p. 110

Jadual 4.3Bahagian dan fungsi struktur pembiakan perempuanSistem Pembiakan PerempuanBahagianFungsiTiub FalopioTempat persenyawaan antara sperma dan ovum berlakuOvariMenghasilkan gamet betina (ovum) dan hormon seks wanitaUterus (rahim)Tempat embrio berkembang dan membesarServiksMengeluarkan mukus untuk memudahkan sperma berenang ke dalam uterusFarajMenerima sperma dan menjadi saluran bayi dilahirkanRajah 4.8Pandangan hadapan sistem pembiakan wanitaRajah 4.9Pandangan sisi sistempembiakan wanitaTiub FalopioOvariUterusServiksFarajBab 499

p. 111

4.3Tujuan: Membuat pemerhatian tentang struktur dan fungsi sistem pembiakanArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Lakukan pemerhatian di Internet tentang struktur sistem pembiakan lelaki dan wanita.3.Lukis dan labelkan organ pembiakan lelaki dan wanita di atas kad manila.4.Bentangkan hasil lukisan anda.5.Pamerkan hasil kerja kumpulan anda di sudut sains kelas atau makmal.Perubahan Fizikal yang Berlaku Ketika Akil BalighAkil baligh bermaksud peringkat permulaan sistem pembiakan menjadi matang dan menghasilkan sel pembiakan. Remaja yang telah akil baligh akan mengalami pertumbuhan danperkembanganyangbanyaksamaadadarisegiemosi,fizikalmahupunfisiologi.Lihat foto ini! Abang sudah banyak berubah!! Bagaimanakah agaknya rupa saya apabila saya besar nanti?Kita lihat nanti apabila adik sudah akil baligh. Mesti adik juga akan kelihatan berbeza. Kita akan mengalami perubahan pada tubuh badan apabila sudah akil baligh.Rajah 4.10Akil baligh menyebabkan perubahan yang berbeza kepada seseorang100Bab 4

p. 112

Umur lelaki ketika mencapai akil baligh adalah lebih kurang 14-17 tahun manakala perempuan pula lebih awal daripada lelaki, iaitu antara 10-12 tahun. Apakah perubahan yang berlaku pada lelaki dan perempuan apabila mencapai akil baligh?Rajah 4.11Perubahan yang berlaku kepada lelaki dan perempuan apabila mencapai akil balighOrgan pembiakan•Testis menghasilkan sperma dan hormon seks•Bulu tumbuh di bahagian sulit•Zakar dan skrotummula membesarOrgan pembiakan•Ovari menghasilkan ovum dan hormon seks•Bulu tumbuh di bahagian sulit•Kitaran haid bermulaLelakiPerempuanSuara•Peti suara (larinks) membesar •Suara menjadi garauBadan•Misai dan janggut mula tumbuh•Bulu tumbuh di muka, ketiak dan dadaBadan•Buah dada membesar•Punggung mula padat dan lebar•Bulu tumbuh di bahagian ketiakBab 4101

p. 113

4.4Tujuan: Membincangkan pengalaman perubahan fizikal semasa akil balighArahan1.Senaraikan perubahan-perubahan fizikal yang berlaku semasa mencapai akil baligh.2.Adakah perempuan yang belum didatangi haid pada umur 18 tahun dianggap tidak normal? Terangkan jawapan anda.3.Andaikan anda bekerja sebagai penyunting majalah di suatu ruangan nasihat. Seorang remaja ingin mendapatkan nasihat daripada anda tentang masalah jerawat yang serius. Apakah nasihat yang dapat anda berikan kepadanya?Perbandingan Gamet Jantan dan Gamet BetinaAnda sudah belajar daripada subtopik lepas bahawa sperma merupakan gamet jantan atau sel pembiakan lelaki, manakala ovum merupakan gamet betina atau sel pembiakan perempuan. Sperma ialah sel yang paling kecil di dalam badan lelaki dan berbentuk seperti berudu. Ovum pula ialah sel yang terbesar di dalam badan perempuan. Rajah 4.12 menerangkan struktur sperma dan ovum.Rajah 4.12Struktur sperma dan ovumSpermaOvumKepalaNukleusLapisan jeliNukleusSitoplasmaMembran sel102Bab 4

p. 114

Kepala sperma mengandungi nukleus yang membawa maklumat genetik dan pewarisan untuk diturunkan kepada zuriat (anak). Ekor sperma membolehkan sperma bergerak dan berenang dalam semen melalui faraj, uterus dan tiub Falopio sistem pembiakan perempuan. Jumlah sperma normal yang dilepaskan adalah sebanyak 60 juta setiap sentimeter padu. Ovum berbentuk sfera dan berdiameter kira-kira 0.1 mm. Nukleus ovum mengandungi maklumat genetik dan pewarisan untuk diturunkan kepada zuriat (anak). Ovum tidak boleh bergerak sendiri. Bilangan ovum yang dihasilkan biasanya hanya satu setiap bulan bagi perempuan normal. Rajah 4.13 menunjukkan perbandingan antara sperma dengan ovum.Dihasilkan oleh testisDihasilkan oleh ovariMembawa maklumat genetikGamet jantanGamet betinaSel yang terkecil di dalam badan lelakiSel yang terbesar di dalam badan perempuanTidak boleh bergerakSel pembiakan seksBoleh bergerakSpermaOvumRajah 4.13Perbandingan antara sperma dengan ovumOvum boleh hidup selama dua hari selepas dibebaskan dari ovari manakala sperma boleh hidup sehingga tiga atau empat hari.Jika seorang wanita membebaskan sel ovum setiap 28 hari selama 35 tahun, berapakah sel ovum yang telah dibebaskan wanita tersebut? Tunjukkan cara pengiraan anda.Bab 4

p. 115

4.21.Apakah kepentingan sistem pembiakan kepada lelaki dan wanita?2.Nyatakan fungsi uretra, zakar dan skrotum pada sistem pembiakan lelaki.3.Nyatakan fungsi tiub Falopio, faraj dan uterus kepada sistem pembiakan perempuan.4.Apakah yang dimaksudkan dengan akil baligh?5.Ketika akil baligh, remaja akan mengalami masalah badan berbau. Terangkan bagaimanakah masalah ini boleh berlaku?6.Sekiranya seseorang perempuan didapati mengalami kerosakan pada kedua-dua ovarinya, adakah wanita tersebut masih boleh hamil? Terangkan jawapan anda.• Berkomunikasimengenaikitarhaiddanurutanperubahanpadadindinguterussemasahaid.• Menghubungkaitkanwaktusuburkitarhaiddenganprosespersenyawaan.• Mewajarkankepentinganmenguruskankebersihandirisemasahaid.4.3Kitar HaidPerempuan akan mula mengalami haid apabila mencapaiakil baligh. Haid merupakan tanda bermulanya kitar haid bagi setiap perempuan. Haid ialah peluluhan lapisan dinding uterus dan darah yang mengalir melalui faraj. Kitar haid pula merujuk kepada satu siri perubahan yang berlaku pada dinding uterus dan ovari. Kitar haid juga melibatkan pembentukan dan pembebasan telur yang matang. Kitar haid dikawal oleh otak dan sistem endokrin yang membebaskan hormon. Perempuan normal mengalami kitar haid kira-kira 28 hari dan berbeza-beza mengikut individu. Terdapat beberapa faktor yang mempengaruhi kitar haid seperti pengambilan nutrien, perubahan berat badan secara mendadak, perubahan emosi dan tekanan mental. Rajah 4.14 menunjukkan fasa-fasa dalam kitar haid. Rajah 4.14Kitar haidHaid seseorang perempuan akan berhenti apabila sudah putus haid atau menopaus, iaitu pada umur 48 – 55 tahun.Haidwww.ubykotex.com/en-us/periods2826252423222120191817161513121110987654321PengovulanFasapemulhianalpsianuetrusFasahaidFasaprahaidFasasubur14104Bab 4

p. 116

Hari 1 – 5Fasa haidLapisan dinding uterus, salur darah dan ovum yang tidak tersenyawa terluluh dan disingkirkan apabila haid bermula.Hari 12 – 17Fasa suburOvum dibebaskan dari ovari pada hari ke-14 kitar haid (pengovulan). Dinding uterus dan salur darah terus berkembang. Jika ada sperma, persenyawaan mungkin berlaku.Hari 6 – 11Fasa pemulihanDinding uterus mula dibina semula dan menebal. Salur darah pada dinding uterus mula terbentuk dan bersedia untuk menerima penempelan sel yang telah disenyawakan.Hari 18 – 28Fasa prahaidDinding uterus terus menebal dan kaya dengan salur darah. Jika berlaku persenyawaan, penempelan embrio akan terjadi di dinding uterus. Kitar haid akan berulang semula sekiranya persenyawaan tidak berlaku.Lapisanuterus teruraidan mengalirkeluarLapisanuterusmenebalLapisanuterus terusmenebalOvumRajah 4.15Fasa-fasa kitar haidBab 4

p. 117

Kepentingan Mengurus Kebersihan Diri Semasa HaidPenjagaan kebersihan diri semasa haid adalah sangat penting bagi memastikan sistem pembiakan tidak dijangkiti oleh mikroorganisma seperti bakteria, virus dan kulat. Apakah cara dan kepentingan mengurus diri semasa haid? Rajah 4.16 menerangkan cara-cara penjagaan kebersihan diri semasa haid dan kepentingannya.Rajah 4.16Kepentingan mengurus kebersihan diri semasa haidKitar haid yang tidak stabil merujuk kepada seseorang wanita itu tidak mengalami haid pada setiap bulan, kitar haid yang terlalu panjang atau terlalu pendek dan fasa haid yang melebihi 15 hari. Masalah ini mungkin disebabkan oleh beberapa faktor seperti pertambahan berat badan, masalah hormon, gangguan emosi, senaman yang berlebihan dan juga boleh disebabkan oleh ketumbuhan di dalam rahim.Semasa haid, wanita perlu sentiasa menukar tuala wanita 3-4 kali sehari untuk menghindari jangkitan bakteria dan virus yang boleh menyebabkan jangkitan saluran kencing (UTI).Menukartualawanitasetiap3-4kalisehari1MembersihkantubuhbadanWanita haid digalakkan mandi dengan kerap untuk membersihkan tubuh badan.2emosi seseorang wanita boleh mempengaruhi tempoh haidnya?Jangkitan Saluran Kencing (UTI - Urinary Tract Infectionhttp://www.dettol.com.my/my/illnesses/urinarytract-infections/Apakah yang akan berlaku sekiranya seseorang perempuan itu mengalami masalah kitar haid yang tidak stabil?106Bab 4

p. 118

4.31.Terangkan fasa-fasa dalam kitar haid.2.Pada umur berapakah seseorang wanita akan mula didatangi haid dan berapa lamakah tempoh haid berlaku?3.Apakah pengovulan dan di manakah biasanya pengovulan berlaku?4.Adakah benar bahawa anda tidak boleh membasuh rambut, meminum air sejuk dan memakan aiskrim atau bersukan semasa haid? Jelaskan jawapan anda.• Berkomunikasimengenaiprosespersenyawaandanpenempelanembrio.• Mewajarkankepentingandanfungsiplasentadantalipusat.• Memerihalkanperkembanganzigotkepadaembriodanseterusnyakepadafetusdalamtempohkehamilansehinggakelahiran.Persenyawaan dan KehamilanSeperti yang dipelajari dalam subtopik 4.1, persenyawaan bermaksud proses percantuman nukleus sperma dengan nukleus ovum. Apakah yang berlaku selepas persenyawaan?Selepas persenyawaan, seseorang perempuan akan mengalami proses kehamilan, zigot mula terbentuk dan membesar di dalam uterus sehingga kelahiran.Apakah yang terjadi selepas persenyawaan antara sperma dan ovum berlaku?Kitar haid yang tidak stabil boleh memberikan kesan buruk terhadap kesihatan seseorang wanita. Antara kesan kitar haid yang tidak stabil terhadap wanita ialah:1. Kemandulan- Kitar haid yang tidak stabil merupakan tanda awal mengalami masalah sistem pembiakan. Rawatan yang lambat boleh menyebabkan masalah kesihatan yang serius seperti kanser ovari, kanser serviks dan kanser uterus.2. Kesukaran merancang keluarga Kitar haid yang tidak stabil menyebabkan seseorang wanita mengalami kesukaran untuk menentukan hari subur. Hal ini menyebabkan wanita tersebut sukar merancang atau mencegah kehamilan.3. Masalah kesihatan seperti anemia- Kitar haid yang tidak teratur boleh menyebabkan haid yang berpanjangan. Hal ini menyebabkan berlaku kehilangan darah yang banyak. Tubuh badan menjadi lemah dan mudah pengsan.Bab 4107

p. 119

TiubFalopioOvariPersenyawaanRajah 4.17Proses persenyawaan dan penempelan embrioEmbrio yang telah menempel pada dinding uterus akan terus berkembang menjadi fetus yang menyerupai manusia (bayi). Proses ini dinamakan sebagai kehamilan. Selepas kira-kira 38 minggu, fetus akan dilahirkan melalui faraj. Rajah 4.18 menunjukkan perkembangan zigot kepada embrio sehingga kelahiran.3Selepas persenyawaan, zigot membahagi menjadi satu bebola sel yang disebut sebagai embrio. Embrio akan menempel di dinding uterus.Jika ovum hadir di tiub Falopio, persenyawaan mungkin akan berlaku. Nukleus sperma akan bercantum dengan nukleus ovum di tiub Falopio dan membentuk zigot.Sperma akan berenang memasuki farajketika persetubuhan.12Sperma108Bab 4

p. 120

Minggu 20-37•Fetus akan semakin kelihatan menyerupai bayi.Minggu 38-40•Fetus terbentuk dengan lengkap. •Badan fetus berputar sehingga kepalanya menuju ke arah serviks.•Dinding berotot uterus mengecut dengan kuat, amnion pecah dan bendalir amnion dibebaskan. •Fetus ditolak keluar dari uterus melalui faraj dan seterusnya keluar daripada badan.Minggu 1-4•Tangan dan kaki mula terbentuk.•Embriomempunyai ekor yang kecil.Minggu 7-9•Hidung, telinga dan jari akan kelihatan.Minggu 10-19•Embrio akan kelihatan seperti bayi. •Embrio kini dipanggil fetus.Rajah 4.18Perkembangan zigot kepada embrio dan seterusnya kepada fetus sehingga kelahiranVideo perkembangan embrioBab 4109

p. 121

Kepentingan dan Fungsi Plasenta danTali PusatEmbrio akan membesar dan berkembang di dalam satu pundi yang dikelilingi oleh membran yang dikenal sebagai amnion. Amnion mengandungi bendalir untuk melindungi fetus. Bagaimanakah fetus memperoleh nutrien dan oksigen ketika berada di dalam uterus? Bagaimana pula fetus menyingkirkan bahan buangannya? Plasenta• Terbentukdaripadatisuibudantisuembrio• Tempatpertukarannutrien,oksigen,karbondioksidadanbahankumuhantaradarahibudandarahfetusTali pusat• Tiubyangmenghubungkanfetusdenganplasenta• TerdapatsalurdarahdidalamtiubuntukmengangkutdarahkepadadandaripadafetusDinding uterus• Terdiridaripadadindingberotot• TempatembriomenempeldanberkembangAmnion• MembranyangmembentukpundimengandungibendalirFetus• EmbriomembesarmenjadifetusBendalir amnion• BertindaksebagaikusyenuntukmenyerapgegarandanmencegahfetusdaripadakecederaanRajah 4.19Fungsi plasenta, tali pusat, dinding uterus, bendalir amnion dan amnion4.41.Jika berlaku penempelan embrio pada dinding uterus, adakah haid akan berlaku?2.Terangkan perkembangan zigot selepas persenyawaan.3.Lengkapkan carta alir di bawah yang menunjukkan urutan perkembangan zigot dalam tempoh 38 minggu.Zigot4.Nyatakan fungsi amnion, plasenta dan tali pusat.Ujian amniosentesis merupakan suatu ujian yang dijalankan untuk mengesan beberapa jenis kecacatan kelahiran seperti sindrom Down dan pengecutan otot. Sejumlah kecil cecair amnion dikeluarkan dan diuji.110Bab 4

p. 122

Vitamin A• Wanitahamil:900µg• Wanitatidakhamil:750µgFerum• Wanitahamil:15mg• Wanitatidakhamil:10mgVitamin C• Wanitahamil:50mg• Wanitatidakhamil:30mgKalsium• Wanitahamil:10001500mg• Wanitatidakhamil:400500mgProtein• Wanitahamil: 85g• Wanitatidakhamil:39gKarbohidrat • Wanitahamil: 11592kJ• Wanitatidakhamil:9450kJRajah 4.20Keperluan kalori dan nutrien yang diperlukan oleh wanita hamil dalam sehari• Menghubungkaitkankepentinganpengambilanmakananyangberkhasiatkepadakesihatanibudanfetussemasakehamilan.• Mewajarkankepentinganmengelakdaripadamengambilbahanyangbolehmemudaratkanfetus.• Mewajarkankebaikanpenyusuansusuibukepadaperkembanganbayiberbandingsusuformula.• Menyedaribahawasetiapmakhlukyangbernyawamempunyaihakuntukhidupwalaupun dalamkandungan.4.5Faktor yang Mempengaruhi Perkembangan Fetus dan BayiMengapakah pengambilan nutrien wanita hamil berbeza dengan wanita yang tidak hamil? Anda telah mempelajari cara-cara fetus mendapatkan nutrien dan oksigen daripada ibunya dalam subtopik 4.4. Wanita hamil perlu mendapatkan makanan yang berkhasiat dan seimbang, serta menjaga kesihatannya dengan baik untuk melahirkan bayi yang sihat. Keperluan kalori wanita hamil adalah lebih tinggi. Rajah 4.20 menunjukkan keperluan kalori dan nutrien yang diperlukan oleh wanita hamil dalam sehari.Bab 4111

p. 123

Gizi wanita hamil perlu seimbang dan mengandungi lebih banyak karbohidrat, lemak, protein, asid folik, vitamin C, kalsium, fosforus, ferum dan serat. Setiap kelas makanan ini memainkan peranan yang penting bagi kesihatan ibu dan bayi. Rajah 4.21 menerangkan kelas makanan yang diperlukan oleh wanita hamil.Serat• Contoh:bijirin,sayur-sayurandanbuah-buahan• Fungsi:mencegahwanitahamildaripadamengalamisembelitFerum• Contoh:hati,dagingmerahdanikan• Fungsi:pembentukanhemoglobinseldarahmerahuntukmencegahwanitahamildaripadamenghidapanemiaKarbohidrat dan lemak• Contoh:nasi,roti,mentegadankeju• Fungsi:membekalkantenagauntukaktivitiharianwanitahamilVitamin C• Contoh:buah-buahansitrus,jambubatu,kubisdantomato• Fungsi:menyihatkankulitfetusdanwanitahamilsertamencegahwanitahamildaripadapenyakitgusiberdarahAsid folik• Contoh:brokoli,bayamdankacangtanah• Fungsi:pentinguntukperkembangansistemsaraffetusyangsempurnaKalsium dan fosforus• Contoh:ikanbilis,kejudansusu• Fungsi:pembentukantulangfetusyangsihatdanmemeliharatulangsertagigiwanitahamilProtein• Contoh:ayam,daging,ikan,susudankeju• Fungsi:pentinguntukpertumbuhansel-selbaharudalamfetusRajah 4.21Kelas makanan yang diperlukan oleh wanita hamilApakah kelas makanan yang diperlukan oleh wanita hamil?112Bab 4

p. 124

Wanita hamil juga tidak harus merokok, mengambil alkohol dan dadah. Kesan pengambilan rokok, minuman beralkohol dan dadah bagi wanita hamil diterangkan di dalam Jadual 4.4.Jadual 4.4Kesan yang mungkin berlaku akibat pengambilan rokok, minuman beralkohol dan dadah terhadap wanita hamilBahanKesanRokok• Bayiyangdilahirkanberkemungkinanbersaizkecil• Risikokematianbayisemasakelahiranberkemungkinantinggi• Bayiyangdilahirkanberkemungkinanterencatakaldancacatfizikal• Bayiberkemungkinandilahirkanpramatang• KeguguranfetusmungkinberlakuMinuman beralkohol• BayiberkemungkinanmenghidapSindromAlkoholFetus• Fetusberkemungkinanterencat• Fungsiotak,sistemsarafdanjantungberkemungkinanmusnahDadah• FetusberkemungkinancacatCiri-ciri bayi yang mengalami masalah Sindrom Alkohol Fetus:• dilahirkandenganberatbadan yang kecil• ukurankepalabersaiz kecil• terencatakal• rupaparasyangcacatKepentingan Susu IbuBayi yang baharu dilahirkan tidak mempunyai gigi dan tidak dapat memakan makanan pejal.Bayi hanya bergantung pada susu sebagai sumber nutrien mereka. Susu ibu merupakan makanan terbaik untuk bayi yang baharu lahir kerana susu ibu lebih berkhasiat berbanding dengan susu formula.• Susuibumengandungisegalakeperluanmakanan bayi.• Susuibumempunyaiantibodiyangdapatmelindungi bayi daripada sesetengah penyakit.• Hubunganbayidanibumenjadieratdanpenting untuk emosi bayi.• Penghadamanbayilebihbaikdenganmeminum susu ibu berbanding dengan susu formula.Gambar foto 4.6Susu ibu penting kepada perkembangan bayiMengapakah menjalani ujian X-ray tidak baik untuk wanita mengandung?Bab 4113

p. 125

Wanita hamil perlu menjaga kesihatannya dengan baik kerana setiap makhluk yang bernyawa mempunyai hak untuk hidup walaupun masih dalam kandungan. Oleh itu, seseorang ibu haruslah memastikan bayi yang berada di dalam kandungan mendapat nutrien yang mencukupi dan mengelakkan diri daripada mengambil bahan-bahan yang boleh memudaratkan kesihatan ibu dan bayi.4.5Tujuan: Menyelesaikan masalah kelahiran bayi yang tidak normal disebabkan oleh gaya hidup ibu yang tidak sihat semasa mengandung.ArahanBaca situasi di bawah dengan teliti.Seorang wanita yang sedang hamil mengamalkan gaya hidup yang tidak sihat seperti merokok, mengambil minuman beralkohol dan dadah.Secara berkumpulan, bincangkan(a)risiko yang akan dihadapi oleh bayi wanita tersebut. (b)gaya hidup sihat yang patut diamalkan oleh wanita tersebut semasa hamil.(c)cadangan untuk mengurangkan bilangan kelahiran bayi yang tidak normal akibat gaya hidup ibu yang tidak sihat semasa mengandung.KMKAbad214.51.Mengapakah wanita hamil memerlukan jumlah nutrien yang lebih banyak berbanding dengan wanita tidak hamil?2.Mengapakah gigi dan tulang wanita hamil lebih mudah mereput berbanding dengan wanita yang tidak hamil?3.Bandingkan kesan penyusuan susu ibu dengan penggunaan susu formula terhadap perkembangan bayi. Gambar foto 4.7Bayi yang sihat lahir daripada keluarga yang sihat114Bab 4

p. 126

• Berkomunikasimengenaikemandulandancara-caramengatasinya.• Membezakankaedahpencegahankehamilan.• Menyedarikepentinganmengamalkanpemeriksaankesihatandanmendapatrawatansegeraapabilamenghadapimasalahsistempembiakan.• Mengkritikpenyalahgunaanpengetahuantentangkaedahpencegahankehamilandankesannyakepadamasyarakat.4.6Kemandulan dan Pencegahan KehamilanKemandulanKemandulan ialah ketidakupayaan seseorang untuk melahirkan anak. Apabila pasangan suami isteri tidak berupaya untuk memperoleh zuriat, suami atau isteri atau kedua-duanya mungkin mandul. Rajah 4.22 menunjukkan pelbagai punca kemandulan lelaki dan wanita.Punca kemandulan lelakiHormon tidak seimbangOvari tidak dapat menghasilkan ovumTiub Falopio tersumbatUterus yang tidak normalKetumbuhan dalam uterusMasalah kesihatan seperti kencing manisOrgan seks cacat atau dijangkiti penyakitMatipucukKualiti sperma rendahBilangan sperma tidak mencukupiTestis tidak menghasilkan spermaPunca kemandulan wanitaRajah 4.22Punca kemandulan lelaki dan wanitaApabila pasangan suami dan isteri yang sudah berusaha untuk mendapatkan anak lebih daripada setahun tetapi masih tidak berjaya, pasangan tersebut disarankan agar mendapatkan rawatan daripada doktor. Bab 4115

p. 127

Rajah 4.23Senario pasangan yang mendapatkan nasihat daripada doktorOvum dan sperma disenyawakan secara in vitro untuk membentuk zigotPembedahan laparoskopi bagi masalah tiub Falopio tersumbat1Rawatan hormon•Rawatan ini sesuai bagi individu yang mengalami masalah ketidakseimbangan hormon.2Pembedahan•Pembedahan dilakukan terhadap wanita yang mengalami masalah tiub Falopio tersumbat atau terhadap lelaki yang mengalami masalah saluran duktus sperma tersumbat.3Kaedah persenyawaan in vitro (IVF)•Prosedur ini dijalankan untuk wanita yang mempunyai masalah tiub Falopio tersumbat.•Kaedah ini mengeluarkan ovum dari ovari untuk disenyawakan oleh sperma di luar badan.•Embrio yang terbentuk akan dimasukkan kembali ke dalam uterus wanita.Kaedah Mengatasi KemandulanUbat hormon yang disuntikKami masih belum dikurniakan anak lagi. Apakah yang dapat kami lakukan?Anda boleh cuba kaedah rawatan hormon, pembedahan atau persenyawaan in vitroRajah 4.24Kaedah-kaedah mengatasi kemandulanOvariUterus116Bab 4

p. 128

Kaedah Pencegahan KehamilanBagi pasangan yang ingin merancang keluarga, terdapat beberapa cara yang boleh diambil untuk mengawal kehamilan seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 4.25. Pil pencegah hamilImplanPil pencegah hamil menghalang proses pengovulan.Pil pencegah hamilPenggunaan implan merembeskan hormon yang menghalang ovari daripada menghasilkan ovum.Penggunaan implanPenggunaan kondomAlat kontraseptif dalam uterus (Intrauterine Contraceptive Device, IUCD)Kondom dipakai pada zakar lelaki sebelum persetubuhan dilakukan bagi menghalang sperma daripada memasuki faraj semasa ejakulasi.KondomAlat kontraseptif dimasukkan ke dalam uterus wanitabagi mengelakkan penempelan ovum yang telah disenyawakan. IUCD VasektomiLigasiDuktus sperma yang diikatMemotong dan mengikat kedua-dua duktus sperma melalui pembedahan supaya tiada sperma yang dipancutkan semasa ejakulasi.Tiub Falopio yang diikatKedua-dua tiub Falopio dipotong dan diikat melalui pembedahan supaya ovum tidak disenyawakan oleh sperma.Rajah 4.25Kaedah pencegahan kehamilanImplanImplandimasukkanpadabahagiankulitbawahlenganDuktus sperma dipotong dan diikatTiub Falopiodipotong dan diikatVideo kaedah buatan pencegahan kehamilanBab 4117

p. 129

Kepentingan Pemeriksaan Kesihatan dan Rawatan Segera apabila Menghadapi Masalah Sistem Pembiakan4.6Tujuan: Berdebat tentang penyalahgunaan pengetahuan kaedah pencegahan kehamilan dan kesannya kepada masyarakatArahan1.Anjurkan pertandingan debat secara berkumpulan antara barisan pencadang dengan barisan pembangkang bagi tajuk perdebatan di bawah.“Perlukah kawalan kehamilan dibenarkan di negara kita?”2.Cari maklumat berkaitan dengan tajuk tersebut menggunakan bahan rujukan seperti majalah, risalah dan juga Internet untuk menyediakan isi perdebatan.3.Pilih salah seorang daripada ahli kumpulan anda sebagai wakil.4.Selepas perdebatan, buat satu ringkasan mengenai isi-isi utama yang telah dikemukakan.• Pemeriksaankesihatanatauujiansaringandijalankansebagaipenilaianuntukmengesansimptomawalpenyakitkronikpada sistempembiakan.• Kanseryangmelibatkansistempembiakansepertikanserrahim,kanserserviksdankanserprostatmasihbolehdirawatjikadapatdikesanlebihawal.• Amalanpemeriksaankesihatandapatmengurangkanrisikomasalahkesihatanyangmemerlukankosrawatanyangtinggi.Olehitu,wangdapatdijimatkanuntukkegunaanjangkamasapanjang.Individu digalakkan untuk melakukan pemeriksaan kesihatan sekurang-kurangnya sekali dalam setahun bermula pada usia 40 tahun.Mengapakah pemeriksaan kesihatan itu penting?Gambar foto 4.8Pemeriksaan kesihatanAb21• Kaedahpencegahankehamilanyangbetulselamatdapatdifahamidenganmendapatkannasihatdanpenerangandaripadadoktorsemasamelakukanpemeriksaankesihatan.118Bab 4

p. 130

4.61.Senaraikan empat punca kemandulan lelaki dan perempuan.2.Apakah kaedah yang dapat digunakan untuk membantu pasangan suami isteri mendapatkan zuriat jika(a)suami tidak subur?(b)tiub Falopio isteri tersumbat?3.Terangkan cara-cara pencegahan kehamilan vasektomi dan ligasi.4.Apakah yang dimaksudkan dengan bayi tabung uji? 5.Nyatakan dua kepentingan individu melakukan pemeriksaan kesihatan secara berkala.6.Menggugurkan kandungan tidak seharusnya dijadikan sebagai cara untuk mengawal kelahiran. Berikan pendapat anda. • Berkomunikasimengenaistrukturdanfungsisetiapbahagianbunga.• Mewajarkanprosespendebungaan.• Memerihalkanprosespersenyawaandanmenerangkanpembentukanbijibenihdanbuah padatumbuhan.• Memerihalkanprosespercambahanbijibenih.• Menyelesaikanmasalahapabilapercambahantidakberlaku.4.7Pembiakan TumbuhanSeperti benda hidup lain, tumbuhan juga perlu membiak bagi memastikan kelangsungan spesiesnya. Semua benda hidup akan melalui pertumbuhan dan akhirnya mati. Mereka perlu digantikan dengan organisma yang baharu.Saya berbuah untuk mengelakkan keturunan saya pupus.Kalau saya tidak berbuah, habislah keturunan saya nanti.Bab 4

p. 131

Struktur dan Fungsi Bahagian BungaPernahkah anda memerhatikan sekuntum bunga dengan teliti? Cuba anda buang bahagian ranggi bunga. Apakah bahagian-bahagian bunga yang dapat anda perhatikan? Apakah nama bahagian-bahagian tersebut dan peranannya? Rajah 4.26 menunjukkan keratan membujur bunga berserta ciri dan fungsinya.4.7Tujuan: Menjalankan pembelahan pelbagai jenis bunga untuk mengenal pasti struktur bunga serta fungsinyaProsedur1.Cari beberapa jenis bunga yang ada di kawasan sekolah anda. Ambil dan jadikan sebagai spesimen. 2.Belah spesimen anda. Kenal pasti bahagian-bahagian yang berikut:(a)ranggi dan sepal bunga.(b)organ pembiakan jantan bunga.(c)organ pembiakan betina bunga.3.Lukis dan labelkan struktur bunga yang telah anda perhatikan.4.Pamerkan lukisan yang berlabel pada papan kenyataan kelas.Rajah 4.26Keratan membujur struktur bunga dan fungsinyaRanggi:Biasanyaberwarna-warniuntukmenarikperhatianseranggadanhaiwan.Pistil:Organpembiakanbetinabunga.Stamen:Organpembiakanjantanbunga.Sepal:Biasanyaberwarnahijaudanberfungsiuntukmelindungibungapadaperingkatkudup.AnterFilamenStamenStilStigmaRanggiOvari Pistil OvulSepal120Bab 4

p. 132

PendebungaanTerdapat dua jenis bunga, iaitu bunga biseks dan bunga uniseks. Kebanyakan bunga ialah biseks kerana mempunyai kedua-dua bahagian pembiakan jantan (stamen) dan betina (pistil) dalam bunga yang sama. Bunga uniseks pula tidak lengkap kerana bunga uniseks hanya mengandungi stamen atau pistil sahaja. Jadual 4.5Jenis bungaUniseksBiseksBungajantan BungabetinaStamenStigmaStilOvariOvulAnterFilamenSepalRangiStamenAnterFilamenRanggiStigmaOvariSepalOvulStilPistilContoh bunga uniseks ialah bunga jagung dan bunga betik, iaitu hanya bunga betina yang akan menghasilkan buah dan biji benih di dalamnya. Bolehkah anda nyatakan contoh bunga uniseks yang lain?Gambar foto 4.9Contoh-contoh bunga uniseksBungajantanBungabetinaBungajantanBungabetinaPokok betikPokok jagungBab 4

p. 133

Pendebungaan ialah proses pemindahan butir debunga matang dari anter ke stigma. Anter yang matang akan pecah dan membebaskan butir debunga. Sesetengah butir debunga mungkin tersebar ke atas tanah dan ada yang dibawa oleh agen pendebungaan ke stigma bunga. Pendebungaan terbahagi kepada dua, iaitu pendebungaan sendiri dan pendebungaan kacuk seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 4.27.Rajah 4.27Jenis pendebungaanButir debunga dipindahkan ke stigma bunga yang lain tetapi pada pokok yang samaButir debunga dipindahkan ke stigma bunga yang samaButir debunga dipindahkan ke stigma bunga yang lain dan pokok yang lain tetapi daripadaspesies pokok yang samaButirdebungaButir debungaJenis PendebungaanPendebungaan SendiriPendebungaan Kacuk122Bab 4

p. 134

4.8Tujuan: Mengumpul dan mentafsir data tentang proses pendebungaanArahan1.Murid dikehendaki melayari Internet dan menonton animasi mengenai proses pendebungaan tumbuhan berbunga.2.Kumpulkan maklumat yang diperoleh daripada laman sesawang tersebut dan bahan rujukan yang lain.3.Bincangkan perkara-perkara yang berikut:(a)Maksud pendebungaan dan jenis pendebungaan.(b)Perbandingan antara pendebungaan sendiri dengan pendebungaan kacuk.(c)Kelebihan pendebungaan kacuk.(d)Aplikasi pendebungaan kacuk dalam bidang pertanian.4.Bentangkan hasil perbincangan anda kepada rakan sekelas.Agen PendebungaanBagaimanakah butir debunga sesuatu pokok dipindahkan dari anter ke stigma bunga? Rajah 4.28 menunjukkan proses pemindahan itu dilakukan oleh agen pendebungaan. Rajah 4.28Proses pemindahan butir debunga oleh agen pendebungaanAngin, haiwan dan serangga serta manusia merupakan agen pendebungaan yang membantu proses pemindahan butir debunga (Rajah 4.29). Apakah ciri-ciri yang ada pada bunga yang menentukan agen pendebungaannya? StigmaAnterButir debunga daripada anter bunga A melekat pada badan atau kaki serangga.Butir debunga yang dibawa oleh serangga dipindahkan ke stigma bunga B.BungaABungaB12Bab 4

p. 135

•Butir debunga biasanya melekat pada paruh atau badan haiwan. •Apabila serangga hinggap di atas bunga untuk menghisap nektar, butir debunga akan melekat pada kaki dan badan serangga yang berbulu.•Ciri-ciri bunga yang didebungakan oleh haiwan dan serangga:◆ Ranggi besar dan berwarna-warni◆ Mempunyai nektar dan berbau harum◆ Menghasilkan butir debunga yang kasar dan melekit•Contoh bunga yang didebungakan oleh haiwan dan serangga ialah durian, rambutan, betik, bunga raya, bunga matahari dan bunga ros.Haiwan dan seranggaRajah 4.29Agen-agen pendebungaan dan ciri-ciri bunga yang terlibatAngin•Butir debunga yang ringan ditiup angin dan sampai ke stigma bunga. •Ciri-ciri bunga yang didebungakan oleh angin:◆Berwarna putih atau pudar ◆Stigma yang panjang dan berbulu◆Butir debunga yang banyak, kecil, licin dan ringan◆Filamen dan stil yang panjang•Contoh bunga yang didebungakan oleh angin ialah jagung, rumput dan padi.21124Bab 4

p. 136

Kelebihan Pendebungaan KacukPendebungaan kacuk menggabungkan bahan genetik daripada dua pokok induk yang sama spesies. Pendebungaan kacuk mempunyai banyak kelebihan.Tanaman mempunyai varieti baharuPokok lebih sihat dan dapat menyesuaikan diri dengan persekitaranPokok baharu mempunyai daya tahan yang tinggi terhadap perosak dan penyakitBiji benih lebih berkualitiKelebihan pendebungaan kacukRajah 4.30Kelebihan pendebungaan kacukAplikasi Pendebungaan Kacuk dalam Bidang PertanianDi Malaysia, pendebungaan kacuk dalam industri pertanian bukanlah sesuatu yang asing. Teknik ini digunakan secara meluas untuk mengeluarkan hasil tanaman yang lebih baik dan berkualiti tinggi. Antara inovasi dalam bidang pertanian berkaitan dengan pendebungaan kacuk diringkaskan dalam Jadual 4.6.Agensi yang terlibat dalam menjalankan penyelidikan untuk meningkatkan kualiti dan kuantiti hasil pertanian di Malaysia ialah:•InstitutPenyelidikandan Kemajuan PertanianMalaysia(MARDI)• LembagaMinyakSawitMalaysia(MPOB)Gambar foto 4.10Pendebungaan kacuk memastikan hasil kacukan mewarisi sifat-sifat baik daripada kedua-dua indukBab 4125

p. 137

Jadual 4.6Inovasi dalam bidang pertanian berkaitan dengan pendebungaan kacukPokokPokok induk Pokok kacukanSifat pokok kacukanKelapa sawitPisifera dan Dura Tenera Hasil buah dan isi yang lebih banyak dan tempurung yang nipisBetikSubang 6 dan Sunrise SoloEksotikaHasil buah lebih manis dan berisiJagung Jagung manis dari Taiwan dan MexicoMasmaduHasil buah lebih manis, besar dan daya tahan terhadap penyakit dan kemarau adalah tinggiPadiJenis Siam-29 dan jenis PebifunMalinja Hasil padi lebih banyak dan masak dengan lebih cepatProses PersenyawaanSelepas pendebungaan, maka proses persenyawaan akan berlaku, iaitu gamet jantan yang dibawa oleh debunga bercantum dengan gamet betina di dalam ovul. Bagaimanakah proses ini berlaku? Rajah 4.31 menunjukkan proses ringkas persenyawaan gamet jantan dan gamet betina dalam tumbuhan.Rajah 4.31Proses ringkas persenyawaan gamet jantan dan gamet betina dalam tumbuhan Selepas tiub debunga menembusi ovul, gamet jantan bercantum dengan gamet betina (persenyawaan). Tiub debunga tumbuh ke arah ovari membawa gamet jantan.TiubdebungaTiubdebunga Butir debunga jatuh ke atas stigma.TiubdebungaGametjantanButirdebungaOvariOvulOvariOvulOvariGamet jantanOvul123126Bab 4

p. 138

Gambar foto 4.11Biji benih yang mula bercambahStruktur Biji Benih dan FungsinyaSelepas persenyawaan berlaku, ovul dalam ovari berkembang menjadi biji benih. Biji benih terdiri daripada embrio yang dilapisi oleh kulit biji atau testa. Bahagian-bahagian bunga yang lain pula akan layu dan gugur. Biji benih terbahagi kepada dua jenis, iaitu monokotiledondan dikotiledon. Rajah 4.32 dan Rajah 4.33 menunjukkan struktur biji benih monokotiledon dan dikotiledon.Jadual 4.7 menunjukkan struktur dan fungsi biji benih.Jadual 4.7Struktur dan fungsi biji benihBahagianStrukturKulit bijiTestaMelindungi biji benihHilumTempat biji benih melekat pada buahMikropilLiang kecil yang membenarkan air dan udara memasuki biji benihEmbrioPlumulBahagian embrio yang berkembang akanmenjadi pucukRadikelBahagian embrio yang berkembang menjadi akarKotiledon / Endosperma Menyimpan dan membekalkan makanan untuk percambahan biji benihKini, semakin banyak buah-buahan tanpa biji dihasilkan. Adakah tindakan ini wajar?(a) Pandanganhadapan(b) Keratanmemanjang(a) Pandanganhadapan(b) KeratanmemanjangRajah 4.32Struktur biji benih kacang hijau (dikotiledon)Rajah 4.33Struktur biji benih jagung (monokotiledon)PlumulEndospermaKotiledonKulit bijiRadikelTestaMikropilHilumTestaPlumulRadikelEmbrio KotiledonKulitbijiRadikelBab 4127

p. 139

Percambahan Biji BenihBagaimanakah perubahan rupa bentuk biji benih yang bercambah dari segi pertumbuhan radikel, plumul dan keadaan kotiledon?Semasa percambahan, testa pecah dan radikel mula muncul dan tumbuh ke bawah membentuk akar. Plumul pula tumbuh ke atas menjadi pucuk. Sesetengah kotiledon tumbuhan keluar dari tanah dan disebut sebagai percambahan epigeal (Rajah 4.34). Terdapat juga kotiledon yang tetap berada di dalam tanah sepanjang tempoh percambahan. Percambahan jenis ini dikenal sebagai percambahan hipogeal (Rajah 4.35).Rajah 4.34Percambahan epigealRajah 4.35Percambahan hipogealKotiledonDaun dan batangdaripada plumulAkar rambutPlumulPermukaantanahKotiledonRadikelPucukKotiledonAkar rambutPlumulPermukaan tanahKotiledonPlumulRadikel128Bab 4

p. 140

Syarat Percambahan Biji BenihApakah keadaan yang diperlukan oleh biji benih untuk bercambah? Mari kita jalankan Eksperimen 4.1 untuk menentukan syarat percambahan biji benih. Biji benih akan bercambah jika mempunyai keadaan yang sesuai seperti dalam Rajah 4.36.4.1Pernyataan Masalah: Adakah udara, air dan suhu yang sesuai perlu untuk biji benih bercambah?Hipotesis: Biji benih memerlukan udara, air dan suhu yang sesuai untuk percambahanTujuan: Menentukan syarat percambahan biji benihPemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran air, udara dan suhuPemboleh ubah bergerak balas: Percambahan biji benihPemboleh ubah dimalarkan: Jenis biji benihBahan dan radas: Tabung didih, kapas, air, minyak masak, kertas hitam, kacang hijau, peti sejuk.Prosedur1.Sediakan empat tabung didih berlabel A, B, C dan D seperti dalam Rajah 4.37 (a) dan 4.37 (b).Rajah 4.37 (a)KapaslembapKertas hitam(a) Suhu bilik(b) Suhu bilikBiji benihKapaskeringRajah 4.36Syarat-syarat percambahan biji benihSaya perlukan syarat-syarat ini untuk bercambah!AirUdaraSuhuyangsesuaiABBab 4

p. 141

Rajah 4.37 (b)2.Tabung didih A, B dan C diletakkan di dalam makmal manakala tabung didih Ddiletakkan di dalam peti sejuk.3.Perhatikan biji benih selepas lima hari bagi kesemua tabung didih.4.Catatkan keputusan yang diperoleh dalam bentuk jadual.KeputusanTabung didihKehadiranPercambahan biji benihAirUdara(Bercambah/ Tidak bercambah)Suhu yang sesuaiABCDKesimpulanAdakah hipotesis boleh diterima atau tidak?Soalan1.Bagaimanakah anda menyediakan kawalan bagi eksperimen ini?2.Apakah tujuan anda menggunakan minyak masak dalam eksperimen ini?CDKapaslembapKertas hitamLapisan minyakmasakAir didih yangdisejukkan(c) Suhu bilik(d) Suhu sejukBiji benih4.71.Apakah fungsi bahagian ranggi bunga dalam pembiakan tumbuhan?2.Mengapakah sepal berbeza daripada ranggi?3.Mengapakah sesetengah pokok betik boleh berbunga tetapi tidak boleh berbuah?4.Terangkan fungsi bagi setiap bahagian bunga yang berikut dalam pembiakan tumbuhan:(a)stigma(b)stil(c)anter5.Nyatakan perbezaan antara ciri-ciri bunga yang didebungakan oleh angin dengan serangga.130Bab 4

p. 142

PembiakanAseksSistem pembiakan tumbuhanStamenButir debungaGametjantanPersenyawaanPembentukanbijibenihdan buahPistilOvulGametbetinaSpermaSeksPersenyawaanZigotEmbrioFetusBayiOvumRawatan hormonPembedahanKaedah persenyawaan in vitroPilpencegahhamilImplanPenggunaankondomAlat kontraseptif dalam uterusVasektomiLigasiAnginHaiwan dan seranggaSendiriKacukManusiaTumbuhan berbungaSistem pembiakan lelakiKepentingan penyelidikan dalam sistem pembiakanBelahan deduaPertunasanPembentukansporaPenjanaansemulaPembiakanvegetatifPencegahankehamilanBahagian jantanBahagian betinaSistem pembiakan perempuanAgen pendebungaanJenispendebungaanKemandulanBab 4

p. 143

Selepasmempelajaribabini,andadapat:4.1Pembiakan Seks dan Aseks Membandingkandanmembezakanpembiakanseksdanaseksbagihaiwandantumbuhan. Menaakulkepentinganpembiakan. MensyukurikebolehanmembiakuntukmenyambungzuriatsebagaikurniaanTuhan.4.2Sistem Pembiakan Manusia Mengenalpastistrukturdanfungsisistempembiakanlelakidanperempuan. Berkomunikasimengenaiperubahanfizikalyangberlakusemasaakilbaligh. Membandingkandanmembezakangametjantandengangametbetinadalamsistempembiakan.4.3Kitar Haid Berkomunikasimengenaikitarhaiddanurutanperubahanpadadindinguterussemasahaid. Menghubungkaitkanwaktusuburkitarhaiddenganprosespersenyawaan. Mewajarkankepentinganmenguruskankebersihandirisemasahaid.4.4Persenyawaan dan Kehamilan Berkomunikasimengenaiprosespersenyawaandanpenempelanembrio. Mewajarkankepentingandanfungsiplasentadantalipusat. Memerihalkanperkembanganzigotkepadaembriodanseterusnyakepadafetusdalamtempohkehamilansehinggakelahiran.4.5Faktor yang Mempengaruhi Perkembangan Fetus dan Bayi Menghubungkaitkankepentinganpengambilanmakananyangberkhasiatkepadakesihatanibudanfetussemasakehamilan. Mewajarkankepentinganmengelakkandiridaripadamengambilbahan-bahanyangbolehmemudaratkanfetus. Mewajarkankebaikanpenyusuansusuibukepadaperkembanganbayiberbandingsusuformula.Menyedaribahawasetiapmakhlukyangbernyawamempunyaihakuntukhidupwalaupun dalamkandungan.4.6Kemandulan dan Pencegahan Kehamilan Berkomunikasimengenaikemandulandancara-carauntukmengatasinya.Membezakankaedahpencegahankehamilan.Menyedarikepentinganmengamalkanpemeriksaankesihatandanmendapatrawatansegeraapabilamenghadapimasalahsistempembiakan.4.7Pembiakan Tumbuhan Berkomunikasimengenaistrukturdanfungsisetiapbahagianbunga. Mewajarkanprosespendebungaan.Memerihalkan proses persenyawaan dan menerangkan pembentukan biji benih dan buah pada tumbuhan.Memerihalkan proses percambahan biji benih.Menyelesaikan masalah apabila percambahan tidak berlaku.132Bab 4

p. 144

41.Imej fetus boleh dilihat melalui imej ultrabunyi. Ultrabunyi dianggap selamat untuk ibu dan fetus. Rajah 1 menunjukkan imej fetus yang terbentuk selepas tempoh 12 minggu kehamilan.(a)Berdasarkan Rajah 1, fetus berada di dalam cecair. Apakah nama cecair itu?(b)Apakah fungsi cecair yang anda namakan di 1(a)?(c)Apakah organ yang menghubungkan fetus dengan uterus ibunya dan bagaimanakah fetus mendapat makanan dan oksigen?(d)Apabila fetus sudah cukup sifatnya, bayi akan dilahirkan. Terangkan proses kelahiran seorang bayi.2.Rajah 2 menunjukkan perubahan ketebalan uterus semasa kitar haid seorang perempuan.(a)Berdasarkan Rajah 2, ramalkan (i)bilakah fasa haid berlaku; (ii)bilakah pengovulan berlaku kepada perempuan tersebut?(b)Jika perempuan tersebut melakukan hubungan seks pada hari ke-13 dalam kitar haidnya, adakah kemungkinan perempuan tersebut akan hamil? 3.Perkembangan dalam bidang sains dan teknologi telah membantu pasangan suami isteri untuk merancang kehamilan dan juga mengatasi masalah kemandulan.(a)Terangkan mana-mana dua cara untuk mencegah kehamilan secara sementara. (b)Penjualan kondom secara terbuka dikatakan menyumbang kepada masalah sosial dalam masyarakat. Adakah anda bersetuju dengan pernyataan ini? Berikan pendapat anda.4.Suatu eksperimen telah dijalankan oleh sekumpulan penyelidik untuk mengetahui kesan nikotin terhadap penghasilan sperma. Sebanyak 60 ekor tikus dibahagikan kepada tiga kumpulan. Kumpulan pertama tidak diberikan nikotin, kumpulan kedua diberikan nikotin dengan dos yang rendah setiap hari dan kumpulan ketiga diberikan nikotin dengan dos yang tinggi setiap hari. Kajian ini dijalankan selama 30 hari. Kemudian, bilangan sperma tidak normal yang dihasilkan oleh tikus-tikus tersebut dicatat. Hasil kajian adalah seperti dalam Jadual 1.Rajah 1Rajah 2Ketebalandinding uterusHari5 14 1828 5Bab 4133

p. 145

Jadual 1Dos nikotinTiadaRendahTinggiPeratus sperma tidak normal72033(a)Berdasarkan Jadual 1, lukis satu carta palang.(b)Apakah dua pemboleh ubah yang perlu dimalarkan dalam eksperimen ini? (c)Apakah kesimpulan yang dapat dibuat oleh para penyelidik itu daripada eksperimen yang telah dijalankan?(d)Cadangkan satu sebab para penyelidik tersebut tidak memberikan nikotin kepada tikus kumpulan pertama. (e)Nyatakan satu kesan nikotin terhadap bayi yang dilahirkan oleh ibu yang merokok ketika hamil. Apakah penyelesaian yang baik untuk ibu yang ketagih nikotin? 5.Rajah 3 menunjukkan struktur umum bunga.(a)Nyatakan struktur yang membentuk (i)organ pembiakan betina. (ii)organ pembiakan jantan.(b)Jika kita ke taman bunga, banyak serangga kelihatan berterbangan di sekeliling bunga. (i)Apakah ciri-ciri yang dimiliki oleh bunga-bunga tersebut yang menarik minat serangga untuk hinggap padanya? (ii)Bagaimanakah serangga-serangga tersebut dapat membantu dalam proses pembiakan tumbuhan? 6.Kemandulan sering kali menjadi masalah kepada pasangan yang baharu berkahwin pada masa ini disebabkan oleh pelbagai faktor. Adakah benar anggapan sesetengah pihak bahawa kemandulan hanya berpunca daripada wanita sahaja? Berikan pendapat anda. 7.Sepasang suami isteri sudah berkahwin selama 12 tahun, namun masih belum dikurniakan anak.(a)Dari segi perubatan, apakah andaian anda tentang sebab pasangan suami isteri tersebut belum dikurniakan anak?(b)Berdasarkan jawapan anda di 7(a), cadangkan satu kaedah yang boleh dilakukan oleh pasangan tersebut untuk mengatasi masalah mereka. Terangkan kebaikankaedah tersebut. Rajah 3134Bab 4

p. 146

Bab 5135Apakah yang menyebabkan aiskrim mencair, wap air daripada air panas terbentuk dan belon terapung di udara?Apakah yang membezakan atom dengan molekul dan unsur dengan sebatian?Bagaimanakah kita dapat mencegah dan mengawal pencemaran udara?3dalam Alam3Bab 5135

p. 147

136Bab 5Bab5JirimJirim dalam alamTiga keadaan jirimMarilah kita mengkaji:Mengapakah pepejal, cecair dan gas mempunyai sifat-sifat fizikal yang berbeza?Bagaimanakah bau tersebar di udara?Apakah contoh-contoh perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harian kita?136Bab 5

p. 148

Bab 5137 Jirim Zarah Pengekstrakan Peleburan Pendidihan Pelarutan Pepejal Cecair Gas Resapan Penyejatan Kondensasi Pembekuan PemejalwapanCecairPepejalPernahkah anda diserang oleh sekawan lebah? Sedarkah anda, apabila seekor lebah mula menyerang, beberapa minit kemudian berpuluh-puluh ekor lebah yang lain akan turut menyerang? Lebah pertama yang menyerang akan mengeluarkan sejenis bahan kimia yang menghasilkan bau untuk memberitahu rakan-rakannya yang lain.Bagaimanakah bau bahan kimia tersebut tersebar ke udara dan dihidu oleh rakan-rakan lebah yang lain? Bau itu boleh tersebar melalui resapan. Zarah-zarah bau bahan kimia yang halus itu bergerak di dalam zarah-zarah udara secara rawak dari pelbagai arah. Oleh itu, lebah-lebah yang lain dapat menghidu bau bahan kimia tersebut dari pelbagai arah.SERANGAN LEBAHBULETIN SAINSBab 5137Gas

p. 149

138Bab 5• Menyatakanbahawahampirsemuabendayangwujuddalamalamialahjirim.• Membuktikanbahawabendahidupdanbendabukanhidupmempunyaijisimdanmemenuhiruang.• Membezakansifatfizikaldengansifatkimiajirim.• Mengelaskanbahandaripadapelbagaiciri.5.1Jirim dalam AlamPerhatikan Gambar foto 5.1. Bolehkah anda senaraikan benda-benda yang terdapat dalam gambar foto ini? Adakah benda-benda tersebut mempunyai jisim dan memenuhi ruang? Tahukah anda bahawa semua benda yang anda senaraikan itu merupakan jirim. Jirim boleh didefinisikan sebagai semua benda yang mempunyaijisim dan memenuhi ruang.Gambar foto 5.1 JirimSemua benda hidup termasuklah manusia, tumbuhan dan haiwan dikelaskan sebagai jirim. Benda bukan hidup seperti air, tanah, batu dan udara juga ialah jirim.Bolehkah anda nyatakan contoh bukan jirim? Mari kita jalankan Aktiviti 5.1 untuk membuktikan bahawa hampir semua benda hidup dan benda bukan hidup dalam alam ini merupakan jirim.1.Adakah terdapat objek yang mempunyai jisim tetapi tidak memenuhi ruang?2.Adakah terdapat objek yang memenuhi ruang tetapi tidak mempunyai jisim?138Bab 5

p. 150

Bab 5A Tujuan: Membuktikan benda hidup dan benda bukan hidup mempunyai jisim dan memenuhi ruangBahan dan radas: Neraca tuas, bikar, tanah, air, tauge.Arahan1.Timbang bikar kosong dengan menggunakan neraca tuas. Catatkan jisim bikar tersebut.2.Masukkan tanah ke dalam bikar kosong tersebut sehingga separuh penuh. Adakah tanah memenuhi ruang di dalam bikar?3.Timbang bikar tersebut bersama-sama tanah dengan menggunakan neraca tuas seperti dalam Rajah 5.1. Adakah tanah mempunyai jisim?4.Ulang langkah 1 – 3 dengan menggunakan air dan tauge.Rajah 5.1 Susunan radas5.Lengkapkan jadual di bawah.Bahan Benda hidup/ benda bukan hidup Jisim (g)Memenuhi ruangTanahAirTaugeSoalan1.Kelaskan bahan-bahan dalam aktiviti ini kepada benda hidup dan benda bukan hidup.2.Adakah tanah, air dan tauge merupakan jirim? Jelaskan jawapan anda.3.Berikan lima contoh bahan-bahan lain yang merupakan jirim.5.1BikarTanahNeracatuasPenunjuk Bab 5

p. 151

140Bab 5B Tujuan: Menunjukkan bahawa udara mempunyai jisim dan memenuhi ruang Bahan dan radas: Belon, jarum peniti, tali, pita selofan, rod kayu.Arahan1.Tiup dua biji belon supaya mempunyai saiz yang hampir sama.2.Tampal sekeping pita selofan pada salah satu belon.3.Gantungkan kedua-dua biji belon tersebut pada sebatang rod kayu. Imbangkan kedua-dua biji belon tersebut (Rajah 5.2).4.Cucuk belon yang ditampal dengan pita selofan dengan menggunakan jarum peniti. Perhatikan situasi yang berlaku.KesimpulanApakah kesimpulan yang dapat dibuat daripada aktiviti ini?Soalan1.Apabila ditiup, belon tersebut mengembang. Mengapa?2.Apakah yang terjadi pada rod kayu apabila salah satu belon tersebut dicucuk dengan jarum peniti?3.Mengapakah belon yang hendak dicucuk dengan jarum peniti ditampal denganpita selofan?BelonPitaselofanTaliRodkayuRajah 5.2Sifat Fizik Jirimdengan sifat fizik? Sifat fizik ialah kualiti yang dapat dikenal pasti dengan menggunakan lima deria manusia atau menggunakan alat pengukur. Sifat fizik jirim bergantung pada jenis bahan yang membentuknya. Perhatikan Gambar foto 5.2. Apakah bahan utama yang membentuk sebuah kayak? Bolehkah anda nyatakan sifat-sifat fizik kayak tersebut? Rajah 5.3 menunjukkan beberapa contoh sifat fizik jirim.Gambar foto 5.2Kayak140Bab 5

p. 152

Bab 5141Rajah 5.3 Sifat-sifat fizik jirimRajah 5.4Sifat-sifat kimia jirimTakat lebur ais ialah suhu tetap ketika ais berubah menjadi cecair pada tekanan yang tertentu. Cecair yang berbeza mempunyai takat didih yang berbeza. Takat didih air ialah 100°C.Periuk diperbuat daripada bahan konduktor haba seperti logam.Pemegang periuk diperbuat daripada bahan penebat haba seperti plastik.Sifat Kimia JirimSelain sifat fizik, setiap bahan juga mempunyai sifat-sifat kimia yang tertentu. Apakah yang dimaksudkan dengan sifat kimia? balas sesuatu bahan itu berubah menjadi bahan yang berbeza. Sifat kimia ini bergantung pada tindak balas yang berlaku terhadap sesuatu bahan. Rajah 5.4 menunjukkan beberapa contoh sifat kimia jirim. Bahan baharu yang terhasil daripada tindak balas kimia mempunyai komposisi kimia yang berbeza daripada bahan asal.Petrol merupakan jirim yang mudah terbakar.Gula boleh melarut dalam air kopi.Pengaratan berlaku kepada besi apabila terdedah kepada air dan udara.Bab 5141

p. 153

142Bab 5Jalankan Aktiviti 5.2 untuk membezakan sifat fizik jirim dengan sifat kimia jirim.5.2Tujuan: Membezakan sifat fizik jirim dan sifat kimia jirimArahan1.Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.2.Tentukan sama ada situasi-situasi di bawah merupakan sifat kimia atau sifat fizik jirim. Kemudian, nyatakan proses yang terlibat.3.Bentangkan hasil perbincangan anda kepada rakan-rakan dan guru.Bagaimanakah Kita Mengelaskan Bahan daripada Pelbagai CiriAir laut mempunyai rasa yang masin kerana kandungan garam di dalamnya. Apakah perbezaan ciri antara garam dengan air laut? Garam dan air mempunyai takat didih yang berbeza. Air tersejat menjadi wap air kerana takat didih air lebih rendah daripada garam. Hal ini menyebabkan hanya garam yang akan tertinggal. Kita dapat mengelaskan pelbagai jenis bahan berdasarkan ciri-ciri yang berikut: Airmendidihpadasuhu100°CAiskrimmeleburapabilaterdedahpadasuhutertentuKertasterbakarapabiladikenakanhabaSudubesimenjadipanasapabiladiletakkankedalamairkopiyangpanasKuncibesiberkaratapabilaterdedahkepadaairdanudaraUbatmelarutdidalamGambar foto 5.3Garam dapat diasingkan daripada air laut melalui proses penyejatanketumpatantakat leburtakat didihketerlarutan142Bab 5

p. 154

Bab 5143KetumpatanKetumpatan sesuatu bahan ialah jisim per unit isi padu bahan tersebut. Ketumpatan menentukan kebolehan sesuatu bahan untuk terapung dan tenggelam. Bahan yang kurang tumpat akan terapung manakala bahan yang lebih tumpat akan tenggelam. Sebagai contoh, minyak kurang tumpat daripada air. Oleh itu, minyak akan terapung di permukaan air. Jadual 5.1 menunjukkan beberapa contoh bahan yang dikelaskan mengikut ketumpatan.Jadual 5.1Contoh bahan yang dikelaskan mengikut ketumpatanContoh bahanLebih tumpatKurang tumpatCampuran gliserol dan airGliserolAirCampuran petrol dan merkuriMerkuriPetrolCampuran pasir dan airPasirAirCampuran minyak dan gabusMinyakGabusTakat Lebur dan Takat DidihTakat lebur ialah suhu apabila keadaan pepejal bertukar menjadi cecair. Takat didihpula ialah suhu apabila keadaan cecair berubah menjadi gas. Jirim juga boleh dikelaskan berdasarkan takat lebur dan takat didih sesuatu bahan.Gambar foto 5.5Takat lebur dan takat didih beberapa bahanTakat lebur dan takat didih beberapa bahan disenaraikan di dalam Jadual 5.2.Jadual 5.2Takat lebur dan takat didih beberapa bahanBahanTakat lebur (°C) Takat didih (°C)Air0100Alkohol-11778Kuprum10852562Oksigen-218-183Gambar foto 5.4Lapisan minyakdan airMinyakAirBesimeleburpadasuhu1536°CAismeleburpada0°CAirmendidihpada100°CBab 5143

p. 155

144Bab 5KeterlarutanKeterlarutan ialah kebolehan sesuatu bahan untuk melarut di dalam pelarut dan membentuk larutan. Keterlarutan sesuatu bahan bergantung pada ciri-ciri fizik dan kimia bahan larut dan pelarut. Oleh sebab bahan yang berbeza mempunyai kebolehan melarut yang berbeza, jirim juga boleh dikelaskan mengikut keterlarutan bahan. Sebagai contoh, kita melarutkan gula (bahan larut) di dalam air kopi (pelarut) untuk diminum.5.3Tujuan: Mengelaskan bahan berdasarkan perbezaan ciri-ciri dari pelbagai sifat fizikArahan1.Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.2.Kelaskan bahan-bahan berikut berdasarkan ketumpatannya berbanding ketumpatan air dan keterlarutannya dalam air.BahanKetumpatan berbanding ketumpatan airKeterlarutan dalam air(a) Garam(b) Ranting kayu(c) Minyak masak(d) Gabus(e) Guli kaca(f) Pasir(g) Gula pasir(h) Serbuk koko3.Rekodkan hasil perbincangan anda dalam buku laporan.5.11.Berikan lima contoh jirim yang berada di sekeliling anda.2.Apakah dua sifat jirim?3.Adakah semua hidupan ialah jirim? Terangkan pendapat anda.4.Sarah menelangkupkan sebuah bikar kosong ke dalam sebuah besen berisi air. Sarah mendapati bahawa air tidak dapat memasuki bikar sepenuhnya. Apakah kesimpulan yang dapat dibuat daripada pemerhatian Sarah? 5.Nyatakan perbezaan antara sifat fizik dengan sifat kimia jirim.GulaGambar foto 5.6 Contoh bahan larut dan pelarut144Bab 5

p. 156

Bab 5• Mengitlakkanbahawajirimterdiridaripadazarah.• Membandingkandanmembezakantigakeadaanjirimberdasarkanteorikinetikdarisegisusunanpergerakanzarah-zarah.• Menggunakanperhubunganantararuangdenganmasabagimembezakankadarresapandalamkeadaanjirim,iaitupepejal,cecairdangas.• Memerihalkanperubahankeadaanjirimdarisegipergerakanzarahakibatdaripadapenyerapanpembebasanhababerdasarkanteorikinetik.• Merumuskanbahawasuhukekalsemasaprosespeleburan,pembekuandanpendidihan.• Merumuskanbahawajisimkekaltidakberubahsemasaperubahanfizik.• Menjelaskanperubahankeadaanjirimdalamkehidupanhariandenganmengemukakancontoh.5.2Tiga Keadaan JirimJirim terdiri daripada zarah-zarah yang seni. Zarah-zarah ini amat kecil sehinggakan tidak dapat dilihat dengan pandangan mata kasar mahupun menerusi mikroskop cahaya. Zarah-zarah tersebut hanya boleh dilihat menerusi mikroskop elektron.Tujuan: Menunjukkan bahawa jirim terdiri daripada zarah-zarah seni yang diskretBahan dan radas: Hablur kuprum(II) sulfat, air, bikar.Prosedur1.Kacau beberapa hablur kuprum(II) sulfat di dalam sebuah bikar berisi air.2.Tambahkan 50 ml air ke dalam bikar. Perhatikan sebarang perubahan warna larutan (Rajah 5.5).3.Ulang langkah 2 dan catatkan pemerhatian anda.Soalan1.Apakah yang dapat diperhatikan apabila lebih banyak air ditambah? Jelaskan pemerhatian anda.2.Apakah kesimpulan yang dapat dibuat daripada aktiviti ini?Rajah 5.55.4Hablur kuprum(II) sulfatMari kita jalankan Aktiviti 5.4 untuk memahami konsep jirim yang terdiri daripada zarah kecil dan diskret. Teori kinetik jirim menyatakan bahawa jirim terdiri daripada zarah-zarah halus yang diskret dan sentiasa bergerak pada semua arah.Ahli sains bahan ialah seseorang yang mengkaji komposisi dan sifat-sifat jirim yang digunakan dalam pelbagai bidang seperti pertanian, perindustrian dan perubatan.Rajah 5.6 Teori kinetik jirimBab 5

p. 157

146Bab 5Zarah-zarah jirim sentiasa berlanggar antara satu sama lain. Apabila tenaga haba dibekalkan kepada sesuatu jirim, zarah akan bergerak lebih laju. Sebaliknya, zarah bergerak lebih perlahan apabila disejukkan. Jirim wujud dalam tiga keadaan yang berlainan,iaitu pepejal, cecair dan gas. Contoh tiga keadaan jirim ditunjukkan dalam Rajah 5.7. Rajah 5.7Tiga keadaan jirimAir merupakan satu-satunya bahan di muka bumi ini yang wujud secara semula jadi dalam ketiga-tiga keadaan. Contohnya, air wujud dalam keadaan cecair pada suhu bilik. Apabila disejukkan, air berubah menjadi ais. Air yang dipanaskan pada suhu 100°C pula akan berubah menjadi stim.AismerupakanairdalamkeadaanpepejalAirwujuddalamkeadaancecairpadasuhubilikStimmerupakanairdalamkeadaangasCawanseramikberadadalamkeadaanpepejalWapyangterhasildaripadatehpanasberadadalamkeadaangasMaduberadadalamkeadaancecairPepejalCecairGasTiga keadaan jirimidahoptv.org/sciencetrek/topics/matter/facts.cfmVideo bahandan keadaannya146Bab 5

p. 158

Bab 5147Jadual 5.3Perbandingan sifat-sifat antara tiga keadaan jirimKeadaan jirimSifatPepejalCecairGasBentukBentuk tetap Mengikut bentuk bekas yang diisiMengikut bentuk bekas yang diisiJisimJisim tetapJisim tetapTiada jisim tetapIsi paduIsi padu tetap Isi padu tetap Mengikut isi padu bekasKebolehmampatanTidak boleh dimampatkanSukar dimampatkan Boleh dimampatkanRajah 5.8Perbandingan tiga keadaan jirimMatahari tidak dikategorikan sebagai pepejal mahupun gas. Matahari berada dalam keadaan jirim yang disebut sebagai plasma.GASRuang antara zarah: BesarSusunan zarah: Berjauhan antara satu sama lainPergerakan zarah: Bebas bergerak secara rawak dan berlanggar antara satu sama lainCECAIRRuang antara zarah: SederhanaSusunan zarah: Tersusun rapatPergerakan zarah: Bebas bergerak, menggelongsor dan berlanggar antara satu sama lainPEPEJALRuang antara zarah: Sangat kecilSusunan zarah: Tersusun sangat rapatPergerakan zarah: Bergetar pada kedudukan yang tetapKayu atau besi digunakan untuk membina jambatan kerana pepejal mempunyai susunan yang padat dan bentuk yang tetap.Bab 5147

p. 159

148Bab 5Tujuan: Membuat persembahan visual tiga keadaan jirimArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan dikehendaki memilih satu contoh jirim iaitu jirim yang mewakili kumpulan masing-masing. 3.Sediakan satu persembahan Powerpoint untuk menceritakan jirim yang anda pilih. Persembahan anda haruslah merangkumi perkara-perkara yang berikut:(a)sifat-sifat fizik jirim(b)susunan dan pergerakan zarah jirim(c)hubungan antara susunan dan pergerakan zarah-zarah jirim dengan sifat fizikjirim tersebut.Soalan1.Nyatakan kesimpulan yang dapat dibuat berdasarkan persembahan ketiga-tiga kumpulan.2.Senaraikan beberapa contoh jirim yang lain.5.5Kadar Resapan dalam Tiga Keadaan JirimPernahkah anda terfikir bahawa bau minyak wangi dapat dihidu selepas disembur walaupun dari tempat yang agak jauh? Mengapa? Penyebaran bau seperti ini, sebenarnya disebabkan oleh zarah-zarah bau yang terlalu halus bergerak dalam zarah-zarah udara. Zarah-zarah ini bergerak secara rawak dalam pelbagai arah dan menyebabkan bau wangian itu tersebar. Kita boleh katakan bahawa resapan telah berlaku. Resapan ialah proses pergerakan zarah-zarah jirim dari kawasan yang berkepekatan tinggi ke kawasan yang berkepekatan rendah. Rajah 5.9Resapan minyak wangiApakah tujuan memanaskan minyak aromatik seperti dalam gambar foto di bawah?ZarahudaraZarahminyakwangi148Bab 5

p. 160

Bab 5149Adakah kadar resapan dalam pepejal, cecair dan gas berbeza? Mari kita jalankan Eksperimen 5.1 untuk membandingkan kadar resapan pepejal dan cecair.Pernyataan masalah: Apakah perbezaan kadar resapan zarah yang berlaku dalam pepejal dan cecair?Hipotesis: Kadar resapan zarah adalah rendah dalam pepejal, tetapi adalah tinggi dalam cecair.Tujuan: Menjalankan eksperimen untuk menentukan kadar resapan kuprum(II) sulfat dalam dua keadaan jirimPemboleh ubah(a)Pemboleh ubah dimalarkan: Suhu(b)Pemboleh ubah dimanipulasikan: Medium resapan(c)Pemboleh ubah bergerak balas: Kadar resapan zarahBahan dan radas: Hablur kuprum(II) sulfat, agar-agar tidak berwarna, air suling, tabung uji, penyumbat getah, silinder penyukat, jam randik.ProsedurA Resapan dalam pepejal1.Sediakan radas seperti dalam Rajah 5.10. 2.Perhatikan perubahan yang berlaku selepas dua hari.3.Rekodkan pemerhatian anda.B Resapan dalam cecair1. Masukkan satu spatula hablur kuprum(II) sulfat ke dalam silinder penyukat yang mengandungi 50 ml air suling (Rajah 5.11).2. Perhatikan perubahan yang berlaku selepas 15 minit.3.Rekodkan pemerhatian anda.5.1Rajah 5.10Agar-agartidak berwarnaHablurkuprum(II) sulfatRajah 5.11Air (jernih)Hablurkuprum(II) sulfatBab 5149

p. 161

150Bab 5KeputusanAktivitiPemerhatianABKesimpulanAdakah hipotesis diterima atau tidak?Soalan1.Nyatakan pemerhatian bagi aktiviti A dan B.2.Bandingkan kadar resapan hablur kuprum(II) sulfat dalam agar-agar dan air.Rajah 5.12 menunjukkan perbezaan kadar resapan antara ketiga-tiga keadaan jirim.• Agar-agarbertukarmenjadiwarnabiruselepasbeberapahari.• Kadarresapanzarahdalampepejaladalahrendah.• Airbertukarmenjadiwarnabiruselepasduajam.• Kadarresapanzarahdalamcecairlebihtinggidaripadapepejal.• Gasbrominmemenuhikedua-duabalanggasselepas15minit.• Kadarresapanzarahdalamgasadalahpalingtinggi.Dalam pepejalDalam cecairDalam gasAirSebelumSelepasAir menjadibiruHablurkuprum(II)sulfat (biru)Campuran gas bromin dan udaraUdaraGas brominPenutupbalang gasSebelumSelepasAgar-agar(tidak berwarna)Agar-agarmenjadi biruHablurkuprum(II) sulfat (biru)SebelumSelepasKadar resapan zarah-zarah dalam pepejal, cecair dan gasRajah 5.12Kadar resapan zarah-zarah dalam pepejal, cecair dan gas150Bab 5

p. 162

Bab 5151Perubahan Keadaan Jirim Disebabkan oleh Penyerapan dan Pembebasan Haba Berdasarkan Teori KinetikJirim boleh berubah dari satu keadaan ke keadaan fizikal yang lain apabila tenaga haba diserap atau dibebaskan.Terdapat banyak bahan yang mengalami perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harian kita disebabkan oleh penyerapan dan pembebasan haba. Apakah yang sebenarnya berlaku kepada sesuatu jirim apabila menerima haba atau membebaskan haba? Pemanasan atau penyejukan menyebabkan sesuatu jirim mengalami perubahan keadaan. Contohnya, apabila sesuatu cecair itu disejukkan, cecair itu akan membebaskan haba. Zarah-zarah kehilangan tenaga kinetik dan bergerak lebih perlahan. Zarah-zarah menarik antara satu sama lain dan bertukar menjadi pepejal. Cecair dikatakan mengalami proses pembekuan.Apabila bahan pepejal dipanaskan, bahan tersebut akan berubah menjadi cecair dan akhirnya menjadi gas melalui proses pendidihan. Sesetengah bahan pula akan berubah terus daripada pepejal menjadi gas. Proses ini disebut sebagai pemejalwapan. Semasa proses pemejalwapan, tenaga kinetik zarah-zarah bertambah apabila zarah menyerap haba sehingga boleh bertukar secara langsung daripada pepejal menjadi gas.Rajah 5.13Perubahan susunan zarah apabila dipanaskan dan disejukkanVideo kesan haba kepada jirimPepejalCecairGasDisejukkan (haba dibebaskan)Dipanaskan (haba diserap)Gambar foto 5.8Pembebasan haba apabila air disejukkanGambar foto 5.7Haba diserap apabila air dipanaskanBab 5151

p. 163

152Bab 5PepejalPeleburanPembekuanPemejalwapanPemejalwapanCecairRajah 5.14Kesan haba kepada jirimPendidihan/ PenyejatanKondensasiGasHaba dibebaskanHaba dibebaskanHaba diserapHaba diserapHaba dibebaskanHaba diserap152Bab 5

p. 164

Bab 5153Pemejalwapan• Pemejalwapan ialah proses pepejal berubah secara langsung menjadi gas.• Prosesgasberubahmenjadipepejaljugadisebutsebagai pemejalwapan.Pembekuan• Cecairmembebaskan haba apabila disejukkan.• Zarah-zarahkehilangantenagadanbergerakdenganlebihperlahan.• Apabilasuhumencapaitakatbeku,zarah-zarahakanbergetarpadakedudukan yang tetap. Cecair berubah menjadi pepejal.Pendidihan• Pendidihanberlakuapabilasuhucecairmencapaitakatdidih.• Cecairmenyerap haba apabila dipanaskan.• Zarah-zarahmemperolehtenagadanbergeraklebihlaju.• Tenagahabadigunakanuntukmengatasidayatarikanantarazarah-zarah cecair.• Apabilasuhumeningkatketakatdidih,zarah-zarahpunbergeraksecara bebas dan rawak. Cecairberubah menjadi gas.Kondensasi• Habadibebaskan apabila gas disejukkan.• Zarah-zarahakankehilangantenagadanbergerakdenganlebihperlahan dan menghampiri antara satu sama lain.• Apabilasuhumencapaidibawahtakatdidih, gas akan bertukar menjadi cecair.Penyejatan• Penyejatanberlakupadasebarangsuhu.• Cecairmenyeraphabaapabiladipanaskan.• Zarah-zarahmemperolehtenagadanbergeraklebihlaju.• Cecairtersejatsecaraperlahandanberubahmenjadigas.Peleburan• Pepejalmenyerap haba apabila dipanaskan.• Zarah-zarahmemperolehtenagadanbergetardenganlebihkuat.• Tenagahabadigunakanuntukmengatasidayatarikanantarazarah-zarah pepejal.• Zarah-zarahbergerakbebasapabilasuhumeningkathinggaketakat lebur. Pepejal berubah menjadi cecair.Bab 5153

p. 165

154Bab 5Buih itu merupakan lapisan nipis cecair yang mengandungi gas.Lihat buih-buih dalam sup itu! Apakah yang terkandung di dalamnya? Adakah gas atau cecair?5.6ASuhu tidak berubah semasa pendidihan airTujuan: Menyiasat suhu air tidak berubah semasa pendidihanBahan dan radas: Penunu Bunsen, tungku kaki tiga, kasa dawai, bikar, termometer, 100 ml air, kaki retort dan pengapit.Arahan1.Masukkan 100 ml air ke dalam sebuah bikar. Catat suhu awal air.2.Panaskan air tersebut. Catat suhu air setiap 10 minit sehingga suhu tidak berubah (Rajah 5.15).Soalan1.Mengapakah suhu air tidak berubah semasa mendidih?2.Bina satu graf suhu melawan masa bagi pendidihan air.BJisim tidak berubah semasa perubahan fizikalTujuan: Menyiasat jisim tidak berubah semasa perubahan fizikal(I) Perubahan jisim semasa ais bertukar menjadi airBahan dan radas: Kiub ais, bikar, neraca tuas.Arahan1.Timbang jisim bikar kosong. Catat jisim bikar kosong tersebut.2.Masukkan ais ke dalam bikar. Catat jisim bikar bersama dengan ais.3.Kemudian, biarkan sehingga semua ais melebur menjadi air. Timbang jisim bikar bersama air. 4.Catat jisimnya (Rajah 5.16).Soalan1.Adakah jisim ais dan jisim air berbeza? Rajah 5.16NeracatuasPenunjuk BikarKiub aisRajah 5.15Termometer Pengapit kakiretort 100 ml airPanaskan154Bab 5

p. 166

Bab 5Apabila sesuatu bahan dipanaskan, suhu akan meningkat dan apabila sesuatu bahan disejukkan, suhu akan menurun. Walau bagaimanapun, suhu tidak akan berubah ketika mencapai takat beku, takat lebur dan takat didih semasa proses pembekuan, peleburan dan pendidihan. Keadaan ini berlaku kerana tenaga kinetik zarah-zarah tidak bertambah; haba diserap atau dibebaskan untuk memastikan daya tarikan antara zarah-zarah diatasi atau dibentuk. Semasa perubahan fizikal ini berlaku, jisim juga kekal tidak berubah kerana kuantiti zarah-zarah tidak berubah apabila dipanaskan atau disejukkan. Perubahan yang berlaku hanyalah pada tenaga kinetik zarah-zarah tersebut. (II) Perubahan jisim semasa garam melarutBahan dan radas: Sepuluh spatula garam halus, 100 ml air, rod kaca, bikar, neraca tuas.Arahan1.Timbang jisim bikar bersama dengan 100 ml air. Catat jisim bikar bersama dengan air tersebut.2.Masukkan garam ke dalam bikar tersebut. Timbang dan catat jisim bikar bersama garam.3.Kemudian, kacau garam yang dimasukkan ke dalam bikar sehingga semua garam melarut. Selepas semua garam melarut, timbang jisim larutan tersebut. Catat jisimnya (Rajah 5.17).Soalan1.Adakah jisim garam berubah selepas dilarutkan?(III) Perubahan jisim semasa pengembangan pepejalBahan dan radas: Bebola logam dan gelang, penunu Bunsen, neraca tiga alur.Arahan1.Timbang bebola logam bersama dengan gelang. Catat jisimnya.2.Panaskan bebola logam selama 5 minit. Timbang bebola logam yang panas itu bersama dengan gelang. Catat jisimnya (Rajah 5.18).Soalan1.Adakah jisim sebelum dan selepas bebola logam dipanaskan berbeza?Rajah 5.17Rajah 5.18BebolalogamGelangPanaskanNeracatuasPenunjuk Bikar100 ml air +10 spatula garamBab 5

p. 167

156Bab 5AirdaripadapakaianyangbasahtersejatmenjadiwapkeudaramelaluiprosespenyejatanRajah 5.19Contoh perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harianPembekuanmembolehkankrimmanismembekumenjadiaiskrimAiskeringdigunakanolehpeniagaaiskrimuntukmengelakkanaiskrimdaripadaEmbunterbentukapabilawapairdalamudaraterkondensasimenjadititisanairUbatgegatyangsemakinmengecilialahcontohperubahanpepejalsecaralangsungmenjadigasmelaluiprosespemejalwapanContoh perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harian156Bab 5

p. 168

Bab 55.7Tujuan: Mencari maklumat dan membuat persembahanArahan1.Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan.2.Cari maklumat berkaitan dengan dua contoh perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harian bagi setiap proses yang berikut.(a)Pembekuan(b)Peleburan(c)Pendidihan(d)Penyejatan(e)Kondensasi(f)Pemejalwapan3.Persembahkan hasil perbincangan anda menggunakan multimedia.5.21.(a)Nyatakan keadaan jirim sama ada pepejal, cecair, atau gas.(b)Berikan tiga contoh bagi setiap keadaan jirim.(c)Bina satu jadual yang menunjukkan perbezaan susunan dan pergerakan zarah bagi tiga keadaan jirim.2.Bagaimanakah bau masakan merebak ke seluruh ruang di dalam rumah?3.Nyatakan teori kinetik jirim.4.Mengapakah suhu tidak berubah semasa pendidihan air?5.Di negara yang mengalami empat musim, suhu turun sehingga di bawah 0°C semasa kemuncak musim sejuk. Hal ini menyebabkan sungai dan tasik membeku di permukaan sahaja. Mengapakah hanya permukaan air yang membeku dan bukannya keseluruhan sungai dan tasik membeku? KMKAbad21(i)(ii)(iii)(v)Bab 5

p. 169

158Bab 5JirimMaksud jirimMempunyai jisimMemenuhi ruangSifat jirimSifat fizikSifat kimiaPengaratanKebolehbakaranTakat lebur dan takat didihKebolehan melarutKekonduksian habaKetumpatanKeadaan jirimPepejalCecairGasTersusun rapatBergerak, menggelongsordan berlanggar antara satu sama lainTersusun berjauhanBergerak secara bebas dan rawak, berlanggar antara satu sama lainPeleburanPendidihanPembekuanPenyejatanKondensasiPerubahan keadaan jirimTersusun sangat rapatBergetar pada kedudukannya sahajaPengelasan bahan berdasarkan ciriKetumpatanTakat leburTakat didihKeterlarutan158Bab 5

p. 170

Bab 5159Selepasmempelajaribabini,andadapat:5.1Jirim dalam Alam Menyatakanbahawahampirsemuabendayangwujuddalamalamialahjirim. Membuktikanbahawabendahidupdanbendabukanhidupmempunyaijisimdanmemenuhiruang. Membezakansifatfizikaldansifatkimiajirim. Mengelasbahandenganpelbagaiciri.5.2Tiga Keadaan Jirim Mengitlakbahawajirimterdiridaripadazarah. Membandingkandanmembezakantigakeadaanjirimberdasarkanteorikinetikdarisegisusunandanpergerakanzarah-zarah. Menggunakanperhubunganruangdanmasabagimembezakankadarresapandalamtiga keadaanjirim. Memerihalkanperubahankeadaanjirimdarisegipergerakanzarah-zarahakibatdaripadapenyerapandanpembebasanhababerdasarkanteorikinetik. Merumuskanbahawatakatsuhutidakberubahsemasaprosespeleburan,pembekuan,danpendidihan. Merumuskanbahawajisimkekaltidakberubahsemasaperubahanfizikal. Menjelaskanperubahankeadaanjirimdalamkehidupanharianbersertacontoh.51.Rajah 1 menunjukkan tiga contoh jirim.Rajah 1(a)Kenal pasti tiga keadaan jirim dalam Rajah 1.(b)Antara ketiga-tiga jirim tersebut, yang manakah mempunyai isi padu yang tetap?(c)Apakah perbezaan antara pergerakan zarah-zarah dalam batu dan udara di dalam belon?AirkopiBatuUdaradidalambelonBab 5159

p. 171

160Bab 52.Umar membina sebuah dulang kayu yang mempunyai tiga ruang untuk mengasingkan sebilangan guli kepada tiga bahagian, iaitu P, Q dan R seperti dalam Rajah 2.(a)Dengan menggunakan teori kinetik jirim, huraikan pergerakan guli di dalam ruang P, Qdan R apabila Umar menggoncang dulang itu. Terangkan jawapan anda.(b)Berdasarkan sifat jirim yang telah anda pelajari, bagaimanakah gas (i) dimampatkan menjadi cecair di dalam tong gas?(ii) berubah menjadi gas semula apabila keluar daripada tong gas tersebut? 3.Rajah 3 menunjukkan Elisya sedang meniup air sabun. Rajah 3(a)Nyatakan keadaan jirim bagi(i)Udara dalam buih sabun(ii)Gegelang peniup sabun(iii)Air sabun(b)Apakah yang akan berlaku pada cecair sabun itu apabila Elisya meniup dengan sangat kuat? Berikan alasan anda. GegelangpeniupsabunBuihsabunAirsabunPQRGuliDulang kayuRajah 2160Bab 5

p. 172

Bab 61614.Tan hendak menunggang basikal ke sekolah tetapi dia mendapati tayar basikalnya kempis. Tan mengepam udara ke dalam tayar basikal sehingga tidak terlalu cekang.Rajah 4(a)Terangkan keadaan zarah-zarah udara di dalam tayar basikal yang telah dipam.(b)Wajarkan tindakan Tan mengepam tayar basikal sehingga tidak terlalu cekang. (c)Tayar basikal sedikit kempis apabila cuaca sejuk. Jelaskan. 5.Ariana secara tidak sengaja telah mencampurkan garam bersama dengan daun teh kering. Cadangkan satu langkah untuk mengasingkan garam daripada daun teh berdasarkan pengetahuan anda tentang sifat fizik jirim. 6.Seorang pelayar kehabisan air minuman di tengah-tengah lautan. Dia tidak boleh meminum air laut secara terus kerana akan mengalami penyahidratan. (a)Bagaimanakah anda dapat membantu pelayar tersebut untuk memperoleh air tulen daripada air laut? Berdasarkan pengetahuan anda tentang kondensasi, cipta satu eksperimen yang boleh dijalankan dengan hanya menggunakan objek-objek dalam Rajah 6.(b)Bagaimanakah anda dapat membuktikan bahawa eksperimen anda berjaya? Cadangkan satu cara yang mudah. BekasBungkusan plastikBatuGelasRajah 5Rajah 6Bab 5161

p. 173

162Bab 6Bab6Pengelasan unsurCampuranSebatianMarilah kita mengkaji:Zarah yang paling kecil dalam unsur disebut atom. Apakah struktur binaan atom?Mengapakah atom bersifat neutral? Bagaimanakah unsur-unsur yang wujud di sekeliling kita disusun dalam sebuah jadual yang dinamakan Jadual Berkala?Jadual Berkala162Bab 6

p. 174

Bab 6163 Atom Molekul Proton Elektron Neutron Unsur Sebatian Jadual Berkala Bukan logam Kekilauan Kemuluran Kebolehtempaan Campuran Penurasan Pengenapan Penyulingan KromatografiPernahkah anda melihat Jadual Berkala yang sering kali digunakan oleh ahli kimia? Jadual Berkala ialah himpunan paparan berkaitan unsur kimia yang diketahui dalam bentuk jadual. Unsur-unsur dalam kumpulan ini mempunyai beberapa ciri yang sama antara satu sama lain. Evolusi jadual ini kepada bentuk semasa merupakan pencapaian yang amat berguna hasil daripada sumbangan ahli-ahli kimia dan sains yang terkemuka. Tahukah anda bahawa jadual ini telah diperkenalkan oleh seorang ahli kimia dari Rusia, iaitu Dmitri Mendeleev? Pada tahun 1869, Mendeleev telah menulis sifat-sifat 63 unsur yang telah ditemui bersama-sama berat atom pada kepingan kad yang kecil dan menyusunnya dalam bentuk jadual. Beliau meninggalkan ruang kosong dalam jadualnya untuk unsur yang masih belum ditemui. Beliau telah meramalkan sifat bagi unsur yang masih belum ditemui. Walau bagaimanapun, ramalan beliau diragui oleh para saintis yang lain. Pada tahun 1886, unsur germanium telah berjaya dijumpai. Unsur baharu tersebut menepati ramalan Mendeleev. Akhirnya, para saintis menerima idea beliau. Jadual tersebut telah dibaiki mengikut peredaran masa, selaras dengan penemuan unsur dan teori baharu.SEJARAH JADUAL BERKALABULETIN SAINSBab 6163

p. 175

164Bab 6• Merumuskanbahawasemuajirimterdiridaripadaatom.• Membezakanatomdenganmolekuldanunsurdengansebatian.• Mengenalpastikedudukanlogam,bukanlogamdangasnadirdalamJadualBerkala.• Membezakanciri-cirilogamdanbukanlogam.• Menghargaiunsuralamyangmembolehkanmanusiamenemuidanmenyusunketertibaninidalambentukjadual.6.1Pengelasan UnsurAnda sudah belajar dalam bab 5 bahawa semua benda yang mempunyai jisim dan memenuhi ruang ialah jirim. Jirim-jirim ini pula terdiri daripada zarah-zarah yang kecil dan diskret yang disebut sebagai atom.Atom tidak boleh dilihat dengan mata kasar kerana saiznya terlalu kecil. Atom hanya boleh dilihat menggunakan mikroskop elektron dengan pembesaran sehingga berjuta-juta kali ganda. Andaikan sebiji buah oren adalah suatu atom, ia akan dibesarkan sebesar saiz Bumi dengan menggunakan mikroskop elektron (Rajah 6.2). Dibesarkan 10 juta kali ganda menggunakan mikroskop elektronGelangemasBelonudarapanasRajah 6.1Susunan atom di dalam gelang emas dan belon udara panasbukan logam seperti karbon dan helium wujud sebagai atom.Rajah 6.2164Bab 6

p. 176

Bab 6Atom dan MolekulAtom terdiri daripada tiga zarah subatom, iaitu proton, neutron dan elektron. Proton dan neutron berada dalam nukleus atom manakala elektron beredar mengelilingi nukleus.Nukleus mempunyai cas keseluruhan positif kerana terdapat proton yang bercas positif di dalamnya. Bilangan elektron di dalam sesuatu atom pula adalah sama dengan bilangan protonnya. Oleh itu, atom adalah neutral.Zarah neutral yang terbina daripada dua atau lebih atom pula disebut sebagai molekul.Rajah 6.4Atom oksigen dan molekul oksigenSubatom dalam atom lebih mudah diingat dengan singkatanPENProtonElektronNeutronRajah 6.3Struktur atomOOOAtom oksigenMolekul oksigen• JohnstoneStoneytelah mencipta perkataan elektronpada tahun 1891. • Perkataannukleusberasal daripada perkataanYunanibermaksud little nutProtonZarah yang bercas positifElektronZarah yang bercas negatifNeutronZarah neutral yang tidak bercasBab 6

p. 177

166Bab 6Apakah itu Unsur?Unsur ialah bahan yang paling ringkas. Unsur tidak boleh diuraikan secara kimia kepada dua atau lebih bahan yang lebih ringkas lagi. Terdapat hanya satu jenis zarah dalam setiap jenis unsur. Selain besi, oksigen, hidrogen, aluminium, karbon dan kuprum juga merupakan unsur. Oksigen ialah suatu unsur yang banyak terdapat di Bumi.Rajah 6.5 Unsur terdiri daripada zarah yang sama jenisApakah itu Sebatian?Sebatian pula terdiri daripada dua atau lebih unsur yang bergabung secara kimia. Sebatian terhasil daripada tindak balas kimia. Sebatian boleh dihasilkan di dalam makmal atau terhasil secara semula jadi di sekeliling anda. Contoh-contoh sebatian ialah aluminium oksida, zink sulfida, besi klorida, gula, air dan garam.Bagaimanakah komponen-komponen sebatian dapat dipisahkan? Unsur-unsur dalam sebatian tidak boleh dipisahkan secara fizikal tetapi hanya boleh dipisahkan secara kimia, iaitu dengan menggunakan tenaga elektrik (elektrolisis). Gambar foto 6.1 menunjukkan contoh-contoh sebatian dalam kehidupan harian.KarbonPaku besiTabungoksigenTonghidrogenBaldizinkHHHHHHHHHHZnZnZn ZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnZnOOOOOOOOOOOOOOOOFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeFeCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC166Bab 6

p. 178

Bab 6167Gambar foto 6.1Contoh-contoh sebatian dalam kehidupan harianJadual BerkalaPada abad ke-18 dan ke-19, ahli-ahli sains telah menemukan banyak unsur. Usaha ini telah menghasilkan Jadual Berkala yang disusun secara teratur dan sistematik dan masih digunakan hingga hari ini. 1 HHidrogen16CKarbon12 3 LiLitium7 4BeBerilium9 11 NaNatrium23 12 MgMagnesium24 19 KKalium39 20 CaKalsium40 37 RbRubidium85.5 38 SrStrontium88 55 CsSesium133 56 BaBarium13787FrFransium 88 RaRadium 105 DbDubnium 106 SgSeaborgium 107 BhBohrium108 HsHassium 109 MtMeitnerium 110 DsDarmstadtium 111 RgRoentgenium112 CnCopernicium 21 ScSkandium45 39 YYtrium89 22 TiTitanium48 40 ZrZirkonium9172 HfHafnium178.5 23 VVanadium51 41 NbNiobium9373 TaTantalum181 24 CrKromium52 42 MoMolibdenum9674 TungstenW184 25 MnMangan55 43 TcTeknetium9875 ReRenium186 26 FeFerum5644 RuRutenium10176 OsOsmium190 27 CoKobalt59 45 RhRodium103 77 IrIridium192 28 NiNikel59 46 PdPaladium106 78 PtPlatinum195 29 CuKuprum6447 AgArgentum108 79 AuAurum197 30 ZnZink6548 CdKadmium11280 HgMerkuri201 31 GaGalium70 49 InIndium115 81 TlTalium204 113 UutUnuntrium 114 FlFlerovium 115 UupUnunpentium 116 LvLivermorium 117 UusUnunseptium 118 UuoUnunoctium 32 GeGermanium73 50 SnStanum119 82 PbPlumbum207 33 AsArsenik75 51 SbAntimoni122 83 BiBismut209 34 SeSelenium79 52 TeTelurium128 84 PoPolonium210 35 BrBromin80 53 IIodin127 85 AtAstatin210 36 KrKripton84 54 XeXenon131 86 RnRadon222 5 BBoron11 13 AlAluminium27 6 CKarbon12 14 SiSilikon28 7 NNitrogen14 15 PFosforus31 8 OOksigen16 16 SSulfur32 9 FFluorin19 17 ClKlorin35.5 2 HeHelium4 10 NeNeon20 18 ArArgon40 58 CeSerium14090 ThTorium232 57 LaLantanum13989 AcAktinium 59 PrPraseodimium14191 PaProtaktinium231 60 NdNeodimium144 92 UUranium238 61PmPrometium93 NpNeptunium 62 SmSamarium15094 PuPlutonium 63 EuEuropium15295 AmAmerisium 64 GdGadolinium15796 CmKurium 65 TbTerbium15997 BkBerkelium 66 DyDisprosium16298 CfKalifornium 67 HoHolmium16599 EsEinsteinium 68 ErErbium167100 FmFermium 69 TmTulium169 101 MdMendelevium 70 YbIterbium173102 NoNobelium 71 LuLutetium175103 LrLawrensium12Nombor protonKekunci:LogamGasnadirSeparuh logamBukan logamSimbol unsurSiri LantanidaSiri AktinidaNama unsurJisim atom relatif3 4 5 6 7 8 9 10111213 14 15 16 1718104 RfRuterfordium 57 – 71 Lantanida 89 – 103 AktinidaRajah 6.6Jadual BerkalaUnsur-unsur dalam sebatian: kalsium, karbon dan oksigenUnsur-unsur dalam sebatian:karbon, hidrogen dan oksigenUnsur-unsur dalam sebatian:natrium dan klorinSehingga tahun 2016, terdapat lebih kurang 118 unsur di dunia telah ditemui.GaramCangkerangGulaBab 6167

p. 179

168Bab 6Pada masa lalu, terdapat beberapa unsur yang diberikan nama berdasarkan bahan yang dihasilkan oleh unsur itu. Unsur-unsur tersebut diberikan nama yang berakhir dengan ‘gen’ (berasal daripada perkataan ‘generator’). Oleh itu, hidrogen bermaksud penjana air (water generator) dan nitrogen bermaksud penjana asid nitrik (nitric acid generator).Hari ini, nama-nama unsur yang baru ditemukan perlu disahkan oleh International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC). Kebanyakan nama unsur-unsur itu bersempena dengan nama saintis yang menemui unsur tersebut, nama tempat penemuan dan nama saintis terkenal (Jadual 6.1). Walau bagaimanapun, unsur yang ke-113, 115, 117 dan 118 masih belum diberikan nama secara rasmi.Rajah 6.7Penyelidikan unsur-unsurUnsurNama/ SimbolTahun penemuanAsal usul nama104Rutherfordium (Rf)1969Ernest Rutherford, ahli nuklear fizik106Seaborgium (Sg)1974Glenn Seaborg, ahli kimia107Bohrium (Bh)1976Niels Bohr, ahli fizik109Meitnerium (Mt)1982Lise Meitner, ahli fizik110Darmstadtium (Ds)1994Darmstadt, Jerman (tempat penemuan)111Roentgenium (Rg)1994Wilhelm Roentgen, ahli fizik112Copernicium (Cn)1996Bersempena nama Nicolaus Copernicus, ahli fizik tetapi ditemui oleh Sigurd Hofmann113Ununtrium (Uut)2003Masih belum diberi nama secara rasmi115Ununpentium (Uup)2004117Ununseptium (Uus)2010118Ununoctium (Uuo)2006Jadual 6.1Unsur-unsur baharu yang ditemukan oleh saintis168Bab 6

p. 180

Bab 61696.1Tujuan: Mengenal pasti kedudukan logam, bukan logam dan gas nadir dalam Jadual BerkalaArahan:1.Berdasarkan Jadual Berkala, kenal pasti kedudukan logam, bukan logam dan gas nadir.2.Kemudian, catatkan lima contoh unsur dalam jadual di bawah.LogamBukan logamGas nadirPerbezaan Ciri−ciri Logam dan Bukan LogamSesetengah unsur mempunyai ciri-ciri yang sama yang membolehkan unsur-unsur tersebut dikelaskan kepada dua kategori utama, iaitu logam dan bukan logam. Apakah perbezaan antara logam dengan bukan logam?Rajah 6.8Perbezaan ciri-ciri logam dan bukan logamTakat lebur dan takat didih• Kedua-duanya ialah unsurLogamPersamaanBukan logamBerkilauKekilauanPudarMulurKemuluranRapuhBoleh ditempaKebolehtempaanTidak boleh ditempaKuatKekuatan reganganLemah (mudah patah)BaikKekonduksian elektrikLemah (kecuali karbon)BaikKekonduksian habaLemahTinggiKetumpatanRendahTinggiRendahBab 6169

p. 181

170Bab 6Aluminium•Boleh ditempa (dibentuk)•Kuat dan ringan• Pepejal yang berwarna kelabu dan berkilatBesi•Kuat•Mudah ditempa (dibentuk)•Bahan magnet•Konduktor elektrik yang baik•Pepejal yang berwarna kelabuZink•Kuat•Pepejal yang berwarna kelabu•Konduktor elektrik yang baikRajah 6.9Contoh-contoh bahan logam dan ciri-cirinyaCangkuldiperbuatdaripadabesiKuprum•Kuat•Tahan karat•Mulur (mudah dibengkok)•Konduktor elektrik yang baik•Berwarna coklat kemerahanLogamTerdapatunsuryangtidakdapat dikelaskan sebagai logam atau bukan logam contohnyagermaniumdansilikon. Unsur-unsur itu dikelaskan sebagai unsur separuh logam kerana mempunyaikedua-duacirilogam dan bukan logam.AtapzinkWayarkuprum170Bab 6

p. 182

Bab 6171IodindigunakansebagaibahanantiseptikdalamperubatanMatapenseldiperbuatdaripadakarbonBahanpelunturdaripadaklorinKarbon•Pepejal berwarna hitam•Licin•Ringan•Unsur bukan logam yang merupakan konduktor elektrik yang baikSulfur•Serbuk pepejal berwarna kuning•BeracunBab 6171Bukan logamRajah 6.10Contoh-contoh bahan bukan logam dan ciri-cirinyaKarbondigunakanuntukmembuatraketSulfurdapatmembuatkantayargetahmenjadilebihkerasIodin•Hablur berwarna hitam•Beracun•Antiseptik (mencegah luka daripada jangkitan bakteria)IodinKlorinKlorin•Gas yang berwarna kuning kehijauan•Peluntur warna•BeracunKlorinBab 6171

p. 183

172Bab 66.2Pernyataan masalah: Apakah perbezaan ciri-ciri logam dan bukan logam?Tujuan: Mengkaji ciri-ciri logam dan bukan logam(I)Kekilauan permukaanHipotesis: Logam mempunyai permukaaan berkilauPemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis permukaan bahan Pemboleh ubah bergerak balas: Kekilauan permukaan bahanPemboleh ubah dimalarkan: Saiz bahanBahan dan radas: Rod kuprum, rod karbon, kertas pasir.Prosedur1.Gosokkan permukaan rod kuprum dan rod karbon dengan kertas pasir (Rajah 6.11).2.Perhatikan kekilauan permukaan rod kuprum dan rod karbon.3.Rekodkan pemerhatian anda.(II)KemuluranHipotesis: Logam bersifat mulur.Pemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis bahanPemboleh ubah bergerak balas: Kemuluran bahanPemboleh ubah dimalarkan: Saiz bahanBahan dan radas: Dawai kuprum dan grafit pensel.Prosedur1.Bengkokkan dawai kuprum untuk membentuk satu bulatan (Rajah 6.12).2.Lakukan perkara yang sama pada grafit pensel (Rajah 6.13).3.Rekodkan pemerhatian anda.(III) KebolehtempaanHipotesis: Logam boleh ditempa.Pemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis bahanPemboleh ubah bergerak balas: Kebolehtempaan bahanPemboleh ubah dimalarkan: Jenis bahanRajah 6.11RodkuprumRodkarbonKertas pasir(a)(b)DawaikuprumRajah 6.12Grafit penselRajah 6.13BongkahkayuKepinganbesiTukulRajah 6.14172Bab 6

p. 184

Bab 6Bahan dan radas: Kepingan besi, kepingan kuprum, kepingan sulfur, tukul, bongkah kayu.Prosedur1.Ketukkan kepingan besi di atas bongkah kayu dengan menggunakan tukul beberapa kali (Rajah 6.14).2.Perhatikan perubahan bentuk pada besi tersebut.3.Ulang langkah 1 dengan menggunakan kepingan kuprum dan sulfur.4.Rekodkan pemerhatian anda.(IV) Kekonduksian elektrikHipotesis: Logam mengalirkan elektrik.Pemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis bahanPemboleh ubah bergerak balas: Pemesongan jarum ammeterPemboleh ubah dimalarkan: Saiz bahanBahan dan radas: Sel kering, ammeter, klip buaya, rod besi, rod karbon, rod sulfur.Prosedur1.Sediakan susunan radas seperti dalam Rajah 6.15.2.Sambungkan kedua-dua hujung rod besi dengan klip buaya.3.Perhatikan pesongan jarum ammeter.4.Ulang langkah 2 dengan menggunakan rod karbon dan rod sulfur.5.Rekodkan pemerhatian anda.(V)Kekonduksian habaHipotesis: Logam boleh mengalirkan haba.Pemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis bahanPemboleh ubah bergerak balas: Masa yang diambiloleh paku tekanuntuk jatuhPemboleh ubah dimalarkan: Saiz bahanBahan dan radas: Rod karbon, rod besi, rod kuprum, lilin, jam randik, paku tekan, kaki retort dan pengapit.Prosedur1.Sebatang rod karbon dipasangkan pada kaki retort.2.Paku tekan dilekatkan pada rod karbon.3.Panaskan rod karbon (Rajah 6.16).4.Perhatikan dan rekodkan masa paku tekan jatuh. 5.Ulang langkah 1 hingga 4 dengan menggunakan rod besi dan rod kuprum.Sel keringRod besiXYKlipbuayaKlipbuayaAmmeterARajah 6.15Rajah 6.16LilinPaku tekanRod karbonKakiretort danpengapitBab 6

p. 185

174Bab 6(VI)Takat leburHipotesis: Takat lebur logam lebih tinggi.Pemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Jenis bahanPemboleh ubah bergerak balas: Takat lebur bahanPemboleh ubah dimalarkan: Kuantiti bahanBahan dan radas: Termometer (0-360°C), mangkuk pijar, penunu Bunsen, alas segi tiga tanah liat, tungku kaki tiga, serbuk timah, serbuk sulfur.Prosedur1.Panaskan serbuk timah di dalam mangkuk pijar. 2.Perhatikan dan rekod takat lebur serbuk timah.3.Ulang langkah 1 dan 2 dengan menggunakan serbuk sulfur.4.Rekodkan pemerhatian anda.KeputusanCiri-ciri fizikalLogamBukan logamKekilauanKemuluranKebolehtempaanKekonduksian elektrikKekonduksian habaTakat leburKesimpulanAdakah hipotesis boleh diterima?Soalan1.Apakah perbezaan kekilauan permukaan rod kuprum dan karbon?2.Antara dawai kuprum dengan grafit pensel, yang manakah dapat dibengkokkan?3.Antara kepingan besi dengan sulfur, yang manakah boleh ditempa?4.Antara rod besi, rod karbon dan rod sulfur yang manakah dapat mengkonduksikan arus elektrik?5.Antara rod besi dengan karbon, yang manakah konduktor haba yang lebih baik?6.Antara serbuk timah dengan sulfur, yang manakah mempunyai takat lebur yang lebih tinggi?Aktiviti ini menghasilkan gas berbahaya.Olehitu,lakukanaktiviti ini di dalam kebuk wasap.Rajah 6.17MangkukpijarSerbuktimahAlas segi tigatanah liatTermometerTungkukaki tigaPanaskan174Bab 6

p. 186

Bab 6Menghargai Ketertiban Unsur yang Wujud dalam Alam IniTerdapat pelbagai unsur semula jadi yang ditemukan di Bumi kita dan memberikan faedah kepada manusia. Antara kegunaan unsur-unsur yang ada di Bumi ini:Kita juga haruslah menghargai jasa ahli sains yang telah menemukan dan menyusun unsur dengan teratur dalam Jadual Berkala. Mereka telah banyak menghabiskan masa dalam penyelidikan untuk mengkaji sifat unsur-unsur ini.6.3Tujuan: Penulisan kreatif dan pelbagai persembahan tentang ketertiban unsur yang wujud dalam alam iniArahan1.Lakukan aktiviti ini secara individu.2.Buat satu kajian di Internet tentang sebab ahli sains masih lagi mengkaji cara baharu untuk mempersembahkan Jadual Berkala. Taip perkataan ‘Periodic Table’ pada enjin carian anda di Internet dan klik pada ‘Images’. Anda akan menemui pelbagai versi Jadual Berkala termasuklah jadual yang disusun oleh Stowe dan Tarantola. Kaji cara unsur-unsur tersebut disusun oleh mereka. Kemudian, buat persembahan kreatif daripada hasil kajian anda di Internet.6.11.Nyatakan zarah-zarah subatom.2.Mengapakah atom bersifat neutral?3.Apakah maksud unsur dan sebatian?4.Terangkan perbezaan antara atom dengan molekul secara ringkas.5.Bagaimanakah unsur-unsur disusun dalam Jadual Berkala?6.Kelaskan unsur-unsur yang berikut kepada bahan logam dan bahan bukan logam.Karbon, magnesium, iodin, klorin, neon, argon, aluminium, kuprum, besi, emas, merkuri7.Anda dibekalkan dengan satu unsur X. Apakah yang perlu anda lakukan bagi mengenal pasti jenis unsur tersebut? Ab21Membuat barang perhiasan dengan menggunakan emas, perak dan platinum. Digunakan dalam bidang pembinaan, pengangkutan, kesihatan, perubatan, pertanian dan perindustrian. Antoine Lavoisier merupakan ahli sains pertamayangmengelaskanbahan-bahan kepada logam dan bukan logam.Gambar foto 6.2Antoine LavoisierBab 6

p. 187

176Bab 6• Berkomunikasimengenaicontohcampurandalamkehidupanharian.• Menyelesaikanmasalahuntukmengasingkancampuranmelaluiaktivitiberdasarkanperbezaanciribahandengankaedahfizikal.6.2CampuranCampuran terdiri daripada dua atau lebih unsur atau sebatian yang bercampur secara fizikal. Mari kita lihat beberapa contoh campuran yang kita gunakan dalam kehidupan harian (Rajah 6.18). Bolehkah anda senaraikan beberapa contoh campuran lain yang sering anda gunakan?Rajah 6.18Contoh-contoh campuranKaedah Pengasingan CampuranBagaimanakah sesuatu campuran itu dapat diasingkan? Disebabkan campuran terbentuk secara fizikal, campuran juga dapat diasingkan secara fizikal. Sebagai contoh, sandwic diperbuat daripada roti, sayur dan daging. Oleh itu, kita dapat mengasingkan bahan-bahan sandwic tersebut secara fizikal dengan mudah. Gambar foto 6.3 Salad dan sandwic ialah contoh campuran yang dapat diasingkan secara fizikal dengan mudah.AircampurCampuran pepejal dan cecairSesetengah minuman seperti koktel dan air batu campur diperbuat daripada campuran pepejal dan cecair.Koktel176Bab 6

p. 188

Bab 6177• Bahandaripada campuran tersebutRajah 6.19 menunjukkan beberapa teknik pengasingan campuran kepada komponen-komponennya.PenurasanPenyulinganPemisahan menggunakan magnetTeknik pengasinganPengenapanPengapunganPenapisanKromatografiTeknik pengasingan campuran bergantung pada:Mengapakahayahmenggunakan penapis?Ayahhendakmengasingkan serdak kopi daripada air kopi. Anda boleh tersedak jika meminum air kopi yangtidakditapis.fizikdankeadaanjirimbahan-bahanyang terkandung dalam campuranGambar foto 6.5Bahan berbahaya dalam bahan pewarna makanan dapat dikesanmelalui kaedah kromatografi.Gambar foto 6.4Bahan bendasing dapat diasingkan daripada tepung dengan mengayak tepung.Bab 6177Rajah 6.19Teknik-teknik pengasingan campuran

p. 189

178Bab 6(a)Kaedah PenurasanKaedah penurasan digunakan untuk mengasingkan bahan pepejal yang tidak larut daripada cecair di dalam suatu campuran antara cecair dan pepejal. Gambar foto 6.6Contoh kaedah penurasan dalam kehidupan harianMari kita jalankan Aktiviti 6.4 untuk mempelajari cara mengasingkan campuran menggunakan kaedah penurasan.Kertas turas memisahkan serdak kopi daripada air kopi.6.4Tujuan: Mengasingkan campuran dengan menggunakan kaedah penurasanBahan dan radas: Pasir, air suling, kertas turas, corong turas, bikar 50 ml, spatula, rod kaca, kaki retort dan pengapit.ArahanRajah 6.201.Masukkan campuran pasir dan air (30 ml air dan dua spatula pasir) ke dalamsebuah bikar.2.Kacau campuran pasir dan air selama dua minit.3.Turas campuran tersebut (Rajah 6.20). Catatkan pemerhatian anda.Soalan1.Apakah keadaan jirim bagi pasir dan air?2.Adakah pasir dapat diasingkan secara fizikal?3.Namakan baki turasan dan hasil turasan dalam aktiviti ini.Kertas turasCampuran pasir dan airBaki turasanCorong turasRod kacaKakiretortHasil turasan178Bab 6

p. 190

Bab 6(b)Kaedah PenyulinganKaedah penyulingan ialah teknik yang digunakan untuk mengasingkan campuran cecair dan cecair yang terlarut campur dan mempunyai takat didih berbeza. Bagaimanakah proses penyulingan berlaku? Jalankan Aktiviti 6.5 untuk mengetahui cara kaedah penyulingan dijalankan.6.5Tujuan: Mengasingkan campuran menggunakan kaedah penyulinganBahan dan radas: Campuran air dan alkohol, serpihan porselin, termometer, bikar, tungku kaki tiga, penunu Bunsen, kasa dawai, kondenser Liebig, kaki retort dengan pengapit, kelalang dasar bulat.Arahan1.Tuangkan campuran air dan alkohol ke dalam kelalang dasar bulat sehingga separuh penuh dan tambahkan beberapa serpihan porselin ke dalamnya.2.Alirkan air paip melalui kondenser Liebig (Rajah 6.21).3.Panaskan campuran air dan alkohol dan kumpulkan cecair yang mengalir dari kondenser Liebig menggunakan bikar.4.Rekodkan suhu cecair ketika cecair mula keluar dari kondenser. Tentukan takat didih cecair tersebut.Soalan1.Pada suhu berapakah cecair mula mengalir keluar dari kondenser?2.Apakah kegunaan serpihan porselin dalam aktiviti ini?Rajah 6.21AirmasukPanaskanBikarAirkeluarKondenser LiebigKasadawaiKelalang dasar bulatTermometerKaki retortAir + alkoholSerpihan porselinPenyulinganwww.bbc.co.ukBab 6

p. 191

180Bab 6(c)Pemisahan Menggunakan MagnetJika anda memegang magnet berhampiran sebekas paku besi yang bercampur pasir, apakah yang akan terjadi? Paku besi yang merupakan logam dan bersifat bahan magnet, akan ditarik oleh magnet. Pasir pula tidak bersifat bahan magnet. Oleh itu, pasir akan tertinggal di dalam bekas tersebut.Tarikan magnet boleh digunakan untuk mengasingkan dua bahan pepejal yang bersifat bahan magnet dan tidak bersifat bahan magnet. Besi, nikel dan kobalt ialah contoh logam yang bersifat bahan magnet. Emas, gangsa dan aluminium pula ialah contoh logam yang tidak bersifat magnet.pemisah magnet untuk memastikan zarah besi tidak bercampur secara tidak sengaja dalam produk makanan.180Bab 6Gambar foto 6.9Magnet yang sangat kuat digunakan untuk mengasingkan besi dan keluli daripada bahan buangan yang lainGambar foto 6.8Paku besi ditarik oleh magnetRajah 6.22Minyak wangi dihasilkan melalui proses penyulinganMagnetGambar foto 6.7Minyak wangiMinyak wangidan air yangterkumpulKondenserKelopak bungaros yang dididihkandengan air180Bab 6

p. 192

Bab 66.6Tujuan: Mengasingkan campuran melalui kaedah pemisahan menggunakan magnetBahan dan radas: Campuran serbuk besi dan serbuk sulfur, spatula, piring Petri, magnet bar, kertasArahan1.Letakkan satu spatula campuran serbuk besi dan serbuk sulfur ke dalam piring Petri.2.Letakkan magnet bar dekat dengan campuran tersebut (Rajah 6.23).3.Catatkan pemerhatian anda.Soalan1.Serbuk yang manakah tertarik pada magnet?2.Adakah serbuk yang anda jawab dalam soalan 1 dikategorikan sebagai logam atau bukan logam?Rajah 6.23Piring PetriCampuran serbuk besidan serbuk sulfurMagnet barKertas(d)Kaedah Pengenapan Apakah yang dapat anda perhatikan jika pasir dimasukkan ke dalam satu bikar berisi air? Cuba anda lihat Gambar foto 6.10. Dua lapisan terbentuk, iaitu lapisan air di bahagian atas dan lapisan pasir yang terenap di bahagian bawah bikar. Hal ini berlaku kerana pasir tidak larut di dalam air dan pasir mempunyai ketumpatan yang lebih tinggi daripada air. Oleh itu, kaedah pengenapan boleh digunakan untuk mengasingkan campuran cecair dan bahan pepejal yang tidak larut dalam cecair itu dan terenap di dasar. Mari kita cuba jalankan kaedah pengenapan seperti dalam Aktiviti 6.7.Gambar foto 6.10Pasir terenap di dasar bikar berisi airAirPasirCampuran air dan pasir+=Bab 6

p. 193

182Bab 66.7Tujuan: Mengasingkan campuran dengan menggunakan kaedah pengenapanBahan dan radas: Larutan berkelodak, dua bikar 100 ml, rod kacaArahan1.Campurkan 50 ml air berkelodak di dalam bikar 100 ml. 2.Kacaukan campuran air berkelodak tersebut dengan menggunakan rod kaca. (Rajah 6.24 (a)).3.Perhatikan air dan kelodak selepas seketika. 4.Tuangkan air jernih di dalam bikar secara perlahan-lahan ke dalam bikar yang lain (Rajah 6.24 (b)). 5.Perhatikan baki yang tertinggal di dasar bikar.Soalan1.Apakah bahan yang terenap di dasar bikar?2.Adakah kelodak dan air dapat dipisahkan secara fizikal?Rajah 6.24 (b)PasirRodkacaAirjernihRajah 6.24 (a)RodkacaAirsulingPasir(e)Kaedah PengapunganKaedah pengapungan boleh digunakan untuk mengasingkan bahan yang tidak larut dan terapung di atas permukaan air. Sebagai contoh, minyak mempunyai ketumpatan yang lebih rendah daripada air. Oleh itu, minyak terapung di atas permukaan air. Corong pemisah dapat digunakan untuk mengasingkan minyak dan air. Anda boleh jalankan Aktiviti 6.8 untuk memahami kaedah ini lebih lanjut.Gambar foto 6.11Minyak terapung di atas lapisan air182Bab 6

p. 194

Bab 66.8Tujuan: Mengasingkan campuran dengan menggunakan kaedah pengapunganBahan dan radas: Campuran air dan minyak, bikar dan corong pemisah.ArahanCorongpemisahMinyakAirBikarAirPiliKaki retortRajah 6.251.Tuang 100 ml campuran air dan minyak ke dalam sebuah bikar. Catatkan perkara apa yang dapat diperhatikan.2.Masukkan campuran tersebut ke dalam corong pemisah (Rajah 6.25).3.Asingkan air dan minyak menggunakan bikar yang berbeza.Soalan1.Antara air dengan minyak, yang manakah terapung? Mengapa?2.Adakah minyak dan air dapat diasingkan secara fizikal?(f) KaedahKromatografiKaedah pengasingan seperti penurasan dan penyulingan memerlukan jumlah campuran yang banyak untuk mengasingkan bahan-bahan. Bagaimanakah caranya untuk mengasingkan jumlah campuran yang sedikit? Salah satu kaedahnya adalah melalui kromatografi. Kaedahini biasa digunakan untuk memeriksa pemalsuan dokumen dengan mengasingkan pewarna-pewarna dalam dakwat pen yang digunakan. Selain itu, kromatografi juga membolehkan kita memeriksa jika terdapat bahan pewarna makanan yang berbahaya di dalam sesuatu makanan.Terdapatatletyangmenggunakan dadah yangdiharamkanuntukmeningkatkan kecergasan. Sampel air kencing diuji untuk mengesan kandungan dadah dalam badan dengan menggunakan kaedahkromatografi.BahanpewarnaGambar foto 6.12Pelbagai jenis makanan yang menggunakan bahan pewarnaBab 6

p. 195

184Bab 66.9Tujuan: Mengasingkan campuran dengan menggunakan kaedah kromatografiBahan dan radas: Bikar 250 ml, air suling, kertas turas, pembaris, pen penanda papan putih (dakwat merah, kuning dan biru). ArahanKertasturasAirsulingBikarLidiRajah 6.26KertasturasRajah 6.271.Sediakan sekeping kertas turas berukuran 5 cm × 12 cm.2.Buat satu garis dengan jarak 1.5 cm dari tepi kertas dengan pensel (Rajah 6.26).3.Buat tiga titik di sepanjang garisan dengan pen yang berlainan warna. Gantungkan kertas turas dengan menggunakan lidi pada bikar dan celupkan bahagian bawah kertas itu ke dalam air suling. Pastikan air suling tidak terkena pada titik-titik dakwat (Rajah 6.27).4.Perhatikan selama 30 minit.5.Rekodkan pemerhatian anda.Soalan1.Apakah warna yang terhasil pada kertas turas?2.Adakah warna-warna yang terhasil sama pada setiap dakwat pen yang digunakan?6.21.Berikan definisi campuran.2.Padankan jenis-jenis campuran di bawah ini dengan kaedah pengasingan yang sesuai.Jenis campuranKlip kertas besi dan serpihan kaca•Air dan etanol•Tiga jenis pewarna yang larut air•Tanah dan air•Minyak dan air•Serbuk kopi dan air•Kaedah pengasingan•Penurasan•Penyulingan•Kromatografi•Menggunakan magnet•Pengenapan•Pengapungan3.Jika anda diberi suatu campuran yang mengandungi beras dan pasir, bolehkah anda mengasingkan kedua-duanya dengan menggunakan kaedah penurasan? Mengapa? Kaedah kromatografiwww.bbc.co.uk184Bab 6

p. 196

Bab 6• Berkomunikasimengenaisebatiandalamkehidupanseharian.• Menunjukkancarapembentukansebatiandaripadalogamdanbukanlogam.• Merumuskanbahawajisimdiabadikansemasaperubahankimia.• Mengasingkansebatianmelaluikaedahkimia.• Membezakanperubahankimiadenganperubahanfizik.• Membezakancampurandengansebatian.6.3SebatianSebatian terdiri daripada dua atau lebih unsur yang bercampur secara kimia. Bahan baharu yang terbentuk ini mempunyai ciri-ciri tersendiri yang berbeza daripada unsur-unsur yang membentuknya.Terdapat banyak contoh sebatian yang kita gunakan dalam kehidupan harian seperti garam, gula, kapur tulis, marmar, politena (sejenis plastik) dan air tulen. Gambar foto 6.14Contoh-contoh sebatian dalam kehidupan harian6.10Tujuan: Menunjukkan contoh sebatian dalam aplikasi kehidupan harianArahan1.Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.2.Buat satu persembahan multimedia yang menarik mengenai contoh-contoh sebatian yang wujud di sekeliling anda.3.Persembahkan kepada rakan-rakan sekelas dan guru.Karat merupakan contoh sebatianyangterbentukdaripada tindak balas kimia antara besi dengan oksigen secara kimia.Gambar foto 6.13besi yang berkaratAir tulen terdiri daripada gabungan hidrogen dan oksigenPermainan blok diperbuat daripada politena, iaitu gabungan karbon dan hidrogenJubin diperbuat daripada marmar, iaitu gabungan kalsium, karbon dan oksigenBab 6

p. 197

186Bab 6Bagaimanakah unsur logam dan unsur bukan logam bergabung secara kimia dan membentuk suatu sebatian? Magnesium, aluminium, zink, besi dan kuprum bertindak balas dengan oksigen dan membentuk logam oksida.magnesium+oksigenmagnesium oksidaaluminium+oksigenaluminium oksidazink+oksigenzink oksidabesi+oksigenbesi oksidakuprum+oksigenkuprum oksidaTerdapat unsur logam yang bertindak balas dengan air untuk menghasilkan sebatian yang bersifat alkali dan membebaskan gas hidrogen. Unsur-unsur tersebut disebut sebagai logam alkali. Antara contoh logam alkali ialah litium, natrium dan kalium.litium+airlitium hidroksida+gas hidrogennatrium+airnatrium hidroksida+gas hidrogenkalium+airkalium hidroksida+gas hidrogenSerbuk besi dan serbuk sulfur pula akan membentuk besi sulfida apabila dipanaskan.besi+sulfurbesi sulfida6.11Tujuan: Menjalankan aktiviti pemanasan logam dan bukan logam untukmenghasilkan sebatianBahan dan radas: Serbuk sulfur, serbuk besi, penunu Bunsen, mangkuk pijar, tungku kaki tiga dan alas segi tiga tanah liat, penimbangArahanPenutupMangkukpijarPanaskanSerbuk sulfur + serbuk besiAlas segi tigatanah liatRajah 6.28186Bab 6

p. 198

Bab 61.Masukkan satu spatula serbuk sulfur dan satu spatula serbuk besi ke dalam mangkuk pijar. Kacau sehingga sebati. Catatkan warna campuran tersebut.2.Timbang campuran tersebut. Catatkan jisim awal campuran.3.Panaskan campuran sehingga campuran itu bertukar warna (Rajah 6.28). 4.Sejukkan hasil yang diperoleh. Timbang dan catatkan jisim akhir bahan tersebut.Soalan1.Apakah warna campuran tersebut apabila dipanaskan? 2.Tulis satu persamaan kimia dalam bentuk perkataan bagi tindak balas yang berlaku.3.Apakah hasil yang terbentuk daripada aktiviti ini?4.Adakah jisim sebelum pemanasan dan selepas pemanasan berubah?Selepas menjalankan Aktiviti 6.11, anda dapat melihat bahawa logam dan bukan logam membentuk sebatian apabila dipanaskan bersama dan jisim campuran sebelum dan selepas dipanaskan adalah sama dan tidak berubah. Fenomena ini sentiasa berlaku dalam kehidupan harian kita. Semua garam mineral yang dijumpai di Bumi wujud dalam bentuk sebatian akibat daripada tindak balas kimia yang berlaku, kecuali emas, perak dan platinum.Kaedah Pengasingan SebatianSebatian tidak dapat diasingkan melalui kaedah fizikal seperti campuran kerana unsur-unsur dalam sebatian telah digabungkan secara kimia. Oleh itu, sebatian hanya boleh diasingkan menggunakan kaedah kimia melalui proses elektrolisis. Apakah proses elektrolisis?Mari kita lihat cara oksigen dan hidrogen diasingkan daripada sebatian air melalui proses elektrolisis seperti di Rajah 6.29.Rajah 6.29Elektrolisis air• Airterdiridaripadagabunganunsurhidrogen dan oksigen secara kimia.• Olehitu,untukmengasingkanunsurhidrogendanunsuroksigendaripadaair,airperlu melalui proses elektrolisis.• Rajah6.29menunjukkancaraelektrolisisdijalankan secara ringkas. Melalui proses ini,gashidrogenterhasildielektrodnegatif(katod) dan gas oksigen pula terhasil di elektrodpositif(anod).Elektrolisis ialah proses penguraian sesuatu sebatian kepada unsur-unsurnya apabila arus elektrik mengalir melaluinya.HidrogenKatodAAmmeterSel keringAnodOksigenAir + larutan asid sulfurikBab 6

p. 199

188Bab 6Perubahan Fizik dan Perubahan KimiaBahan-bahan sentiasa mengalami perubahan. Perubahan tersebut dapat dikelaskan kepada dua jenis, iaitu perubahan fizik dan perubahan kimia. Apakah maksud perubahan fizik dan perubahan kimia? Perbezaan antara perubahan fizik dan kimiaPerubahan fizik tidak menghasilkan bahan baharu.Contoh: Peleburan ais, pembekuan air, kondensasi dan pendidihan airPerubahan kimia membentuk bahan baharu yang berbeza daripada bahan-bahan asalnya.Contoh: Pengaratan besi, fotosintesis, pereputan daun dan respirasi selRajah 6.30Perbezaan antara perubahan fizik dan kimiaBolehkah anda membandingkan dan membezakan perubahan fizik dengan perubahan kimia yang berlaku dalam pembentukan sebatian? Rajah 6.31Perbandingan antara perubahan fizik dengan perubahan kimiaPerubahan kimiaPerubahan fizikSifat bahan dan hasil berbezaSifat bahan dan hasil samaMembentuk bahan baharuMemerlukan tenaga yang banyakTidak membentuk bahan baharuMemerlukan tenaga yang sedikitBerlaku kepada jirimKomposisi kimia bahan dan hasil berbezaKomposisi kimia bahan dan hasil samaPerubahan tenaga berlaku188Bab 6

p. 200

Bab 6189Perbezaan antara Campuran dengan SebatianSetelah mempelajari campuran dan sebatian, dapatkah anda membezakan campuran dengan sebatian? Jadual 6.2 di bawah merumuskan perbezaan antara campuran dengan sebatian.Jadual 6.2Perbezaan antara campuran dengan sebatianCampuranPerbezaanSebatianTidakPembentukan bahan baharuYaTiadaIkatan kimia terbentukYaKaedah fizikal Kaedah pengasinganKaedah kimiaTiada perbezaanSifat bahan baharu berbanding dengan sifat asalAda perbezaan6.12Tujuan: Membuat persembahan multimedia mengenai perbandingan dan perbezaan antara campuran dengan sebatian.Arahan1.Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.2.Bincangkan perbandingan antara campuran dengan sebatian. 3.Anda hendaklah memasukkan gambar dan lukisan grafik untuk menunjukkan pemahaman anda terhadap tajuk ini.4.Buat satu persembahan multimedia tentang hasil perbincangan anda.5.Bentangkan hasil perbincangan di hadapan guru dan rakan-rakan.6.31.Berikan definisi sebatian.2.Senaraikan lima contoh sebatian dalam kehidupan harian anda.3.Bagaimanakah anda boleh mengasingkan sebatian?4.Nyatakan perbezaan antara campuran dengan sebatian.Bab 6189

p. 201

190Bab 6KaedahpengasinganPerubahandalampembentukanElektrolisisPerubahanfizikPerubahankimiabergabungsecara fizikalZarah subatomUnsurSebatianCampuranKaedah pengasinganPenurasanPenyulinganPemisahanmenggunakanmagnetPengenapanPengapunganAtomProtonElektronNeutrondisusun dalamterdiri daripadaJadualBerkalaPermukaanberkilauKemuluranBolehditempaKekonduksian elektrik dan habaTakat didih dan takat leburLogamBukanlogamSeparuh logamdikelaskan kepadaBerbeza dari segibergabungsecara kimia190Bab 6

p. 202

Bab 6191Selepasmempelajaribabini,andadapat:6.1Pengelasan unsurMerumuskan bahawa semua jirim terdiri daripada atom. Membezakanatomdenganmolekuldanunsurdengansebatian. Mengenalpastikedudukanlogam,bukanlogamdangasnadirdalamJadualBerkalaUnsur. Membezakanciri-cirilogamdenganbukanlogam.6.2CampuranBerkomunikasi mengenai contoh campuran dalam kehidupan harian.Menyelesaikan masalah untuk mengasingkan campuran.6.3SebatianBerkomunikasi mengenai sebatian dalam kehidupan harian.Menunjukkan cara pembentukan sebatian daripada logam dan bukan logam.Merumuskan bahawa jisim diabadikan semasa perubahan kimia.Mengasingkan sebatian melalui kaedah kimia. Membezakanperubahankimiadenganperubahanfizik. Membezakancampurandengansebatian.61.Rajah 1 menunjukkan tiga jenis bentuk, iaitu bulat, petak dan pentagon yang mewakili atom-atom bagi beberapa unsur yang berlainan.Berdasarkan Rajah 1, kenal pasti gabungan atom yang mewakili(a)molekul bagi suatu sebatian.(b)molekul bagi suatu unsur yang terdiri daripada dua atom.(c)molekul bagi suatu unsur yang terdiri daripada tiga atom.Rajah 1(a)(b)(c)(d)(e)(f)(g)(h)(i)(j)(k)(l)(m)(n)(o)(p)Bab 6191

p. 203

192Bab 62.Rajah 2 menunjukkan sebahagian daripada Jadual Berkala.(a)Nyatakan jenis unsur bagi P dan R.(b)Apakah perbezaan ciri-ciri fizikal P dan R?(c)Besi ialah sejenis logam. Oleh itu, besi memiliki sifat permukaan yang berkilau. Walau bagaimanapun besi mudah berkarat. Mengapa? (d)Grafit merupakan satu contoh unsur karbon. Apakah ciri grafit yang membolehkan grafit digunakan sebagai mata pensel? 3.Noraini ingin membuat jem nanas menggunakan resipi yang diberikan oleh ibunya seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 3.Rajah 3(a)Namakan kaedah pengasingan bahan yang digunakan dalam resipi tersebut. (b)Antara langkah 1-6, yang manakah melibatkan kaedah pengasingan yang anda namakan di 3(a)? 4.Kumutha diberi suatu campuran yang mengandungi pasir, serbuk besi, serpihan kecil kayu dan garam. Dia mengasingkan bahan-bahan tersebut menerusi empat langkah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 4. Huruf A, B, C dan D mewakili bahan-bahan di dalam campuran tersebut.PRRajah 2Jem nanas1.Kupas kulit nanas dan parut nanas tersebut.2.Kisar nanas menggunakan pengisar.3.Asingkan jus daripada serat nanas.4.Masak serat nanas yang telah dikisar di atas dapur menggunakan api yang sederhana. Tambahkan gula, garam dan sedikit pewarna kuning. 5.Kacau campuran tersebut sehingga menjadi pekat dan melekit.6.Selepas siap, sejukkan jem tersebut dan simpan di dalam peti ais.192Bab 6

p. 204

Bab 7193A, B, C, DD + airC+ D + airB, C, DB, C, DAC+ D + airBD + airCairDLangkah 1:Tarikan magnetLangkah 2:Melarutkan dalam air dan mengasingkan bahan yang terapungLangkah 4:Penyejatan airLangkah 3:PenurasanRajah 4(a)Kenal pasti bahan-bahan A, B, C dan D sama ada pasir, serbuk besi, serpihan kecil kayu atau garam.(b)Bandingkan ketumpatan bahan B dan C. Mengapakah bahan B boleh diasingkan daripada campuran di langkah 2? Terangkan. (c)Jika bahan D digantikan dengan gula, adakah gula masih dapat diasingkan daripada campuran dengan air melalui langkah 4? (d)Apakah cara lain yang dapat Kumutha lakukan untuk mengasingkan campuran di langkah 4? Jelaskan jawapan anda. 5.Beberapa orang murid telah menyediakan radas seperti Rajah 5 untuk mengasingkan pasir dan garam. Mereka mendapati campuran tersebut mengambil masa yang sangat lama untuk dituras. Oleh itu, mereka mengacau campuran dalam kertas turas tersebut menggunakan rod kaca. Adakah tindakan mereka wajar? Berikan alasan anda. 6.Athirah secara tidak sengaja telah menumpahkan pasir ke dalam bekas garam. Bagaimanakah dia dapat mengasingkan garam dan pasir daripada campuran tersebut? Nyatakan kaedah pengasingan yang patut dilakukan olehnya. Terangkan langkah-langkah dalam kaedah pengasingan tersebut. Kaki retortCampuranpasir dan larutangaramCorong turasPasirLarutan garamRod kacaBikarKertas turasRajah 5Bab 6193

p. 205

194Bab 7Bab7Komposisi udaraPembakaranPencemaran udaraMarilah kita mengkaji:Mengapakah kita harus menjaga udara di sekeliling kita supaya tidak tercemar?Apakah yang terdapat dalam udara?Bagaimanakah kita dapat memelihara kualiti udara?Udara194Bab 7

p. 206

Bab 7195 Oksigen Karbon dioksida Nitrogen Gas nadir Helium Neon Argon Kripton Xenon Kitar karbon Kitar oksigen Pemanasan global Kesan rumah hijau Pembakaran Alat pemadam api Pencemaran udaraSejak beberapa dekad yang lalu, Malaysia dan beberapa buah negara di Asia Tenggara telah mengalami masalah jerebu disebabkan oleh aktiviti pembersihan hutan yang menggunakan kaedah pembakaran terbuka seperti yang berlaku di negara jiran. Jerebu yang berpanjangan memudaratkan kesihatan orang ramai terutamanya masalah sistem pernafasan. Orang ramai dinasihati supaya sentiasa memantau Indeks Pencemaran Udara di kawasan masing-masing mengikut INDEKS PENCEMARAN UDARA (IPU) MALAYSIAnasihat yang diberikan oleh pihak berkuasa kesihatan tempatan. Apakah yang dimaksudkan dengan Indeks Pencemaran Udara?BULETIN SAINSIPUTahap Pencemaran0-50Baik51-100Sederhana101-200Tidak sihat201-300Sangat tidak sihat>300BerbahayaJadual 1 Klasifikasi Tahap Indeks Pencemaran Udara (IPU)Bab 7195

p. 207

196Bab 7• Merancangaktivitidanmerekodkankomposisiudara.• Mencerakinkankomposisiudaradaripadacartapai.• Mewajarkankepentingan-kepentingangasoksigen,karbondioksida,nitrogendangasnadirdalamkehidupanharian.• Menghargaidanmengagumikitarkarbondankitaroksigendalammengekalkankandungangasdalamudara.• MenyelesaikanmasalahapabilaterdapatgangguanpadakitaroksigenataukitarkarbondiBumi.7.1Komposisi UdaraKamu telah belajar bahawa udara mempunyai jisim dan memenuhi ruang dalam Bab 5. Semua benda hidup memerlukan udara untuk memastikan kelangsungan hidup. Udara yang bersih tidak mempunyai warna dan bau. Oleh itu, kita tidak dapat melihat udara walaupun udara mengandungi banyak bahan (Gambar foto 7.1).Apakah yang terkandung dalam udara? Udara ialah campuran beberapa jenis gas, iaitu nitrogen (78%), oksigen (21%), karbon dioksida (0.03%) dan gas-gas nadir (0.97%) seperti helium, argon, neon, xenon dan kripton. Komponen-komponen lain yang terdapat dalam udara ialah mikroorganisma, wap air dan habuk. Kuantiti komponen-komponen ini adalah kecil dan sering berubah, bergantung pada masa dan tempat. Sebagai contoh, wap air di kawasan hutan atau selepas hujan adalah lebih banyak berbanding dengan hari panas di kawasan gurun. Rajah 7.1Carta pai menunjukkan komposisi udaraNitrogen78%Oksigen21%Gas nadir danbahan-bahan lain0.97%Karbondioksida0.03%Apakah hubungan antara kandungan wap air dalam udara dengan pembentukan awan dan hujan?Gambar foto 7.1 Udara tidak dapat dilihatSesetengah penyakit seperti selesema dan batuk disebabkan oleh mikroorganisma dalam udara.196Bab 7

p. 208

Bab 7Mari kita jalankan Aktiviti 7.1 untuk menentukan peratusan oksigen dalam udara.Tujuan: Menentukan peratusan oksigen dalam udaraBahan dan radas: Lilin, plastisin, mancis, besen kaca, pen penanda dakwat kekal, balang gas, alas balang gas, air.Arahan(a)LilinBalang gasPenandaaras airAlasbalang gasBesenkacaAirPlastisin(b)Isi padu balang gas ini dibahagikan kepada lima bahagian yang seragam dan ditanda dengan pen penanda dakwat kekalPenandaaras airBalang gasRajah 7.2 Susunan radas sebelum lilin dinyalakan1.Sediakan radas seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.2 (a).2.Bahagikan balang gas kepada lima bahagian yang sama dan ditanda dengan pen penanda dakwat kekal (Rajah 7.2 (b)).3.Nyalakan lilin dan telangkupkan balang gas ke atas lilin itu (Rajah 7.3).4.Perhatikan dan buat catatan perubahan aras air yang berlaku apabila lilin terpadam.5.Buat kesimpulan tentang peratusan oksigen dalam udara.Soalan1.Apakah yang terjadi kepada api lilin selepas suatu jangka masa? Mengapa?2.Apakah perubahan yang berlaku ke atas aras air pada akhir eksperimen? Berikan sebab bagi perubahan tersebut.3.Berapakah peratusan oksigen dalam udara berdasarkan aktiviti yang telah dijalankan?7.1Rajah 7.3 Susunan radas selepas lilin dinyalakanPada akhir Aktiviti 7.1, air akan naik ke aras satu perlima balang gas. Keadaan ini menunjukkan bahawa satu perlima daripada kandungan udara mengandungi oksigen. Oleh itu, udara mengandungi oksigen kira-kira 20%. Hal ini demikian kerana hanya oksigen dalam udara digunakan untuk pembakaran lilin.Bab 7

p. 209

198Bab 7Adakah Udara Suatu Campuran?Rajah 7.4Udara merupakan suatu campuranMasihkah anda ingat perbezaan antara campuran dan sebatian seperti yang dipelajari dalam Bab 6? Mengapakah udara dikelaskan sebagai campuran dan bukannya sebatian? Udara merupakan campuran kerana komponen udara boleh diasingkan melalui kaedah fizikal, iaitu penyulingan berperingkat.Kepentingan Gas dalam Kehidupan HarianPernahkah anda bayangkan bagaimanakah kehidupan kita tanpa udara? Apakah kepentingan gas oksigen, karbon dioksida, nitrogen dan gas nadir dalam kehidupan harian kita?Gambar foto 7.2Salah satu kepentingan oksigen adalah untuk pembakaranAdakah udara suatu campuran atau sebatian?Udara merupakan campuran.Penyulingan berperingkat mengasingkan campuran kepada pecahan yang berlainan berdasarkan takat didih melalui pendidihan dan kondensasi semula.198Bab 7

p. 210

Bab 7• Pernafasan• Pembakaranenjinroketpadaaltitudtinggi• Kimpalandanpemotonganlogamdalamindustri• Penyediaanpelbagaisebatian• Gasheliumdigunakanuntukmengisibelonudarabelonkaji• Gasneondigunakandalamlampuiklan• Gasargondigunakanuntukmengisimentol• Fotosintesis• Pembuatanminumanberkarbonat• Alatpemadamapi• Kitarkarbon• Penghasilanasidnitrikdanammonia• Kitarnitrogen• NitrogencecairsebagaiagenpenyejukOksigenKarbon dioksidaNitrogenGas nadirKarbondioksidaOksigenRajah 7.5Kepentingan gas dalam kehidupan harianHeliumKepentingan gasRoketAlat pemadam BajabernitrogenapiMentolBab 7

p. 211

200Bab 7Kitar karbon ialah kitar yang mengekalkan kandungan karbon dioksida dalam udara dengan mengambil karbon dioksida dari udara dan mengembalikannya semula ke udara secara berterusan.Bagaimanakah kitar karbon mengekalkan kandungan gas karbon dioksida dalam udara?Rajah 7.6Kitar karbon• Kitarkarbonbermuladenganpengambilangaskarbon dioksida oleh tumbuhan hijau melalui proses fotosintesis.• Haiwanyangmemakantumbuhanmemperolehunsur-unsur karbon daripadanya.• Apabilatumbuhandanhaiwanmati,tumbuhandanhaiwan akan mereput.• Pereputanyangdilakukanolehbakteriadankulatdalam tanah membebaskan karbon dioksida.• Pembakaranbahanapifosilyangmengandungikarbon seperti arang batu dan petroleum juga membebaskan karbon dioksida.• Semasarespirasi,kesemuatumbuhandanhaiwanjuga membebaskan karbon dioksida.• Jadi,proses-prosessepertipereputan,pembakarandan respirasi diseimbangkan oleh fotosintesis.PereputanGas karbon dioksidadalam atmosferaDimakanRespirasiMembentukRespirasiFotosintesisPembakaranbahan apiOrganismayang matiBahan api fosil(petroleum, gas asli dan arang batu)Membebaskan karbon dioksidaTumbuhan hijauMenggunakan karbon dioksidaHaiwan200Bab 7

p. 212

Bab 7201Rajah 7.7Kitar oksigenKitar OksigenBagaimanakah kitar oksigen mengekalkan kandungan gas dalam udara?Kitar oksigen ialah kitar yang melibatkan pengambilan oksigen daripada udara dan pengembalian oksigen semula ke udara secara berterusan.Kita hendaklah sentiasa menghargai dan mengagumi kitar karbon dan kitar oksigen dalam mengekalkan komposisi gas dalam udara. Segala aktiviti yang boleh mendatangkan kesan yang tidak baik kepada udara hendaklah dihentikan.• Oksigenyangdiperlukanuntukproses respirasi, pengaratan, pembakaran dan pereputan diperoleh daripada hasil fotosintesis.Video kitar oksigenGas oksigendalam atmosferaGas karbon dioksidadalam atmosferaRespirasiFotosintesisPereputanbahan kumuhdan organismayang matiPembakaranPengaratanRespirasiPereputanbahan kumuhdan organismayang matiMenggunakan oksigenMembebaskan oksigenTumbuhan hijauBab 7201

p. 213

202Bab 77.2Tujuan: Mentafsir dan berkongsi maklumat mengenai kepentingan gas dalam kehidupan harian serta maklumat mengenai kitar oksigen dan kitar karbon Arahan1.Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.2.Cari maklumat mengenai kepentingan gas-gas yang berikut dalam kehidupan harian:(a)oksigen(b)karbon dioksida(c)nitrogen(d)gas nadir3.Kemudian, catatkan maklumat yang diperoleh dalam mana-mana bentuk peta pemikiran yang sesuai.4.Cari maklumat berkaitan kitar oksigen dan kitar karbon. Bagaimanakah kitar-kitar tersebut mengekalkan peratusan gas dalam atmosfera?Langkah-langkah Mengelakkan Gangguan kepada Kitar Oksigen dan Kitar KarbonAlam sekitar kita kian musnah akibat daripada aktiviti manusia seperti penebangan pokok dan penggunaan racun serangga dalam pertanian secara tidak terkawal. Keadaan ini menyebabkan peningkatan gas karbon dioksida dan mengganggu kitaran-kitaran semula jadi termasuklah kitar oksigen dan kitar karbon. Antara kesannya kepada hidupan dan persekitaran ialah pemanasan global dan kesan rumah hijau.Gambar foto 7.3Tanah yang subur boleh bertukar menjadi kontang akibat pemanasan global202Bab 7

p. 214

Bab 7Gambar foto 7.4 menunjukkan beberapa langkah untuk mengelakkan gangguan kepada kitar oksigen dan kitar karbon di Bumi. Gambar foto 7.4Langkah-langkah mengelakkan gangguan kepada kitar oksigen dan kitar karbon7.11.Senaraikan komposisi udara.2.Apakah cara anda mengenal pasti gas oksigen dan gas karbon dioksida? 3.Apakah kepentingan karbon dioksida kepada tumbuhan?4.Apakah kesan peningkatan karbon dioksida dalam udara kepada manusia?5.Sebagai seorang murid yang menghargai kepentingan kitar karbon dan kitar oksigen, cadangkan beberapa cara untuk memastikan keseimbangan kandungan karbon dioksida dan oksigen dalam udara. MencegahpembalakanharamTidakmelakukanpembakaranhutanMengelakkanpembebasanasapkenderaanyangberlebihanMengelakkanpenggunaanracunseranggayangberleluasaBab 7

p. 215

204Bab 7• Merumuskansyaratuntukberlakupembakaran.• Menghubungkaitkansyaratpembakarandenganprinsipyangdigunakandalampembuatanalatpemadamapi.• Mengamalkansikapberjaga-jagabagimengelakkanberlakunyakebakaranyangbolehmengakibatkankemusnahannyawadanhartabenda.7.2PembakaranPembakaran bermaksud tindak balas yang berlaku apabila suatu bahan dipanaskan dengan kehadiran oksigen dan membebaskan tenaga haba dan tenaga cahaya. Rajah 7.8 menunjukkan syarat-syarat pembakaran berlaku, iaitu oksigen, haba dan bahan api.Gambar foto 7.6Bagaimanakah pihak bomba memadamkan kebakaran seperti ini?Mengapakah air biasanya digunakan untuk memadamkan api?Rajah 7.8Tiga keperluan pembakaranGambar foto 7.5Api lilin terpadam apabila oksigen disingkirkan dengan meniupnyaPembakaran boleh dielakkan jika kita menyingkirkan salah satu daripadasyarat pembakaran.OksigenHabaBahanapi204Bab 7

p. 216

Bab 7Mari kita jalankan Aktiviti 7.3 untuk membuktikan bahawa bahan api, oksigen dan haba diperlukan untuk pembakaran berlaku.Tujuan: Membuktikan bahawa bahan api, oksigen dan haba diperlukan untuk pembakaran berlakuAMenentukan bahan api diperlukan untuk pembakaranBahan dan radas: Penunu Bunsen, penyepit besi, pemetik api, rod kaca, kayu, lilin, batu.Arahan1.Nyalakan api penunu Bunsen.2.Letakkan rod kaca pada nyalaan api penunu Bunsen dengan menggunakan penyepit.3.Perhatikan sama ada rod kaca terbakar atau tidak.4.Rekodkan pemerhatian anda dalam jadual.5.Ulang langkah 2 hingga 4 dengan menggunakan kayu, lilin dan batu.Soalan:1.Berdasarkan pemerhatian anda, kelaskan bahan-bahan tersebut kepada bahan api dan bukan bahan api.2.Apakah kesimpulan yang dapat anda buat daripada aktiviti ini?BMenentukan oksigen diperlukan untuk pembakaranBahan dan radas: Balang gas, jubin putih, dua batang lilin yang sama saiz, plastisin, mancis.Arahan1.Dua batang lilin yang sama saiz dilekatkan pada jubin putih dengan menggunakan plastisin (Rajah 7.9).2.Nyalakan lilin X dan Y.3.Telangkupkan balang gas di atas lilin X.4.Perhatikan lilin yang padam terlebih dahulu.Soalan:1.Lilin yang manakah akan menyala lebih lama? Mengapa?2.Apakah gas yang digunakan dalam pembakaran lilin?3.Apakah kesimpulan yang dapat anda buat daripada aktiviti ini?BahanPemerhatian(a) Rod kaca(b) Kayu(c) Lilin(d) Batu7.3Rajah 7.9Lilin XJubinputihPlastisinBalang gasLilin YBab 7

p. 217

206Bab 7CMenentukan bahawa haba diperlukan untuk pembakaranBahan dan radas: Mancis, mancis yang telah disimpan di bahagian penyejuk beku peti sejuk, kotak mancis.Arahan 1.Labelkan P pada mancis yang telah disimpan dalam bahagian penyejuk beku peti sejuk dan sebatang mancis lain sebagai Q.2.Nyalakan mancis P dan Q. Perhatikan perubahan yang berlaku.Soalan:1.Adakah mancis P dan Q menyala? Mengapa?2.Apakah kesimpulan yang dapat anda buat daripada aktiviti ini?Alat Pemadam ApiPernahkah anda menjalani latihan kebakaran di sekolah? Sudah pasti pihak bomba akan menunjukkan cara penggunaan alat pemadam api yang betul. Alat pemadam api merupakan alat perlindungan kebakaran yang digunakan untuk memadamkan api atau mengendalikan kebakaran kecil. Bahan yang digunakan dalam alat pemadam api berbeza mengikut jenis kebakaran yang berlaku seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 7.1.Jadual 7.1Jenis kebakaran dan alat pemadam api yang sesuai digunakanBahan yang terbakarContoh bahanAlat pemadam api yang digunakanPepejal Kayu, kain, kertasAir, serbuk keringCecairMinyak, varnis, catBusa, serbuk kering, karbon dioksidaGasPropana, asetilena, metanaBusa, serbuk kering, karbon dioksidaLogamKalium, natrium, magnesium, kalsiumSerbuk kering, pasir keringRajah 7.10Alat pemadam apiKamal, cepat ambil sebaldi air sebelum api merebak!Jangan! Air lebih tumpat daripada minyak dan akan tenggelam di bawah minyak. Jadi, api tidak akan terpadam. Kita perlu menggunakan busa!206Bab 7

p. 218

Bab 7Seperti yang telah anda pelajari dalam subtopik 7.1, pembakaran memerlukan oksigen, haba dan bahan api. Oleh itu, prinsip pemadaman api adalah dengan menghapuskan salah satu faktor penyebab kebakaran ini. Prinsip tersebut boleh dilakukan dengan teknik-teknik yang berikut.(a)Menyelimuti: memutuskan hubungan bahan bakar dengan oksigen atau udara. Contohnya, menutup permukaan bahan bakar dengan selimut api, karung basah, lumpur, pasir, tanah atau busa.(b)Mendinginkan: mendinginkan permukaan bahan yang terbakar dengan menyemburkan air atau lapisan karbon dioksida.(c)Mengurangkan jumlah bahan yang terbakar/ memutuskan sumber bahan bakar: teknik ini dapat dilakukan dengan memisahkan benda yang terbakar, menjauhkan benda yang belum terbakar dan menutup punca bekalan gas atau minyak. Amalan Sikap Berjaga-jaga untuk Mengelakkan KebakaranRajah 7.11Amalan sikap berjaga-jaga untuk mengelakkan kebakaranSelimut api merupakan selimut khas yang diperbuat daripada bahan kalis api. Selimut ini menutupi api dan menghalang oksigen daripada masuk ke bawah selimut sehingga akhirnya menyebabkan api terpadam.Gambar foto 7.7Selimut apiSentiasa peka terhadap barangan elektrik yang digunakanTidak membuang puntungrokokketikaapinya masih menyalaSimpanmancispemetik api di tempat yang selamatTidak meletakkan terlalu banyak beban pada satu sumber elektrikJauhkan bahan yang mudah terbakardaripada apiMemasang alat pengesan asap dan penggera kebakaran di rumahSikap berjaga-jaga untuk mengelakkan kebakaranBab 7

p. 219

208Bab 77.21.Berikan maksud pembakaran.2.Apakah syarat-syarat pembakaran?3.Luqman menggunakan selimut api untuk memadamkan suatu kebakaran kecil di rumahnya. Bagaimanakah selimut api itu berfungsi?4.Berikan empat langkah berjaga-jaga yang boleh diambil bagi mengelakkan kebakaran.5.Logam seperti kalium dan natrium disimpan dalam minyak parafin. Mengapa? Tujuan: Membuat poster kesedaran tentang punca kebakaran dan langkah-langkah pencegahan kebakaranArahan1.Sediakan satu poster yang bertajuk ‘Punca kebakaran dan langkah pencegahan kebakaran’ secara berkumpulan.2.Persembahkan tiga poster terbaik pada papan kenyataan sains di dalam kelas.7.4• Mentakrifkanmaksudpencemaranudaradanbahan• Berkomunikasimengenaibahanpencemarudaradanpuncanya.• Mewajarkanlangkahuntukmencegahdanmengawalpencemaranudara.• Menyelesaikanmasalahkesanburukakibatpencemaranudara.7.3Pencemaran UdaraPencemaran udara merupakan satu keadaan yang melibatkan kehadiran sebarang bahan pencemar dalam udara. Keadaan ini boleh menyebabkan kemudaratan dan ketidakselesaan kepada manusia atau organisma hidup lain serta merosakkan alam sekitar apabila dibebaskan ke atmosfera. Bahan pencemar udara berasal daripada pelbagai punca. Punca bahan pencemar ditunjukkan dalam Rajah 7.12.Gambar foto 7.8Pencemaran udara daripada kilangAbad21KIAK208Bab 7

p. 220

Bab 7209Rajah 7.12 Punca bahan pencemar7.5Tujuan: Berbincang tentang masalah pencemaran udara di MalaysiaArahanGambar foto 7.9 menunjukkan keadaan jerebu di Kuala Lumpur yang berlaku pada tahun 2015. Bincangkan secara berkumpulan mengenai maksud pencemaran udara dan punca bahan pencemar udara yang menyebabkan jerebu tersebut. Kemudian, bentangkan hasil perbincangan di hadapan kelas.Gambar foto 7.9Jerebu di Kuala LumpurUdara yang tercemar boleh mendatangkan penyakit dan ketidakselesaan kepada manusia. Pelbagai langkah boleh dijalankan untuk mencegah dan mengawal pencemaran udara daripada berlaku. Rajah 7.13 menerangkan pelbagai kesan buruk pencemaran udara dan langkah-langkah untuk mencegah dan mengawalnya.Bahan pencemarHabuk, jelaga, asap, zarahlogamBahan pencemarBahansemburan pestisid,baja kimiaBahan pencemarAsap, jelaga, habuk, karbonmonoksida,sulfurdioksida,nitrogendioksida,plumbumPunca•Ekzoskenderaan•KilangPuncaAktivitipertaniandan perladanganPunca•Pembakaranterbuka•Rokok•KebakaranhutanPunca•Alatpendinginudara•Petisejuk•Semburanaerosol•KilangelektronikPuncaLojikuasanuklearPunca•Tapakpembinaan•Kilangasbestos•KuaribatukapurBahan pencemarKlorofluorokarbon(CFC)Bahan pencemar•HabukdanBahan pencemarBahanradioaktifBab 7209

p. 221

210Bab 7• Habukdanjelagamengotorkanbangunan• Hujanasidmengakisstrukturkonkritdanbatukapur• HujanasidmempercepatpengaratanbesiIklim bumi• Pembebasanasapdarikilang,ekzoskenderaandanpembakaranterbukamenyebabkanjerebu• Karbondioksidayangberlebihanmenyebabkankesanrumahhijau• Klorofluorokarbonyangberlebihanmenyebabkanpenipisan lapisanozon• GassulfurdioksidadannitrogendioksidamenyebabkanhujanasidKesihatan manusia• Asapdanjelagamenyebabkanmasalahkesesakannafas• Sulfurdioksidamenyebabkanpenyakitberkaitan salurpernafasan• Karbonmonoksidamenyebabkansakitkepala,kerencatanakalataumembawamaut• Zarahasbestosmenyebabkankanserpeparu• Zarahplumbummenyebabkankerencatanakalpadakanak-kanakdanbayiBangunan dan infrastrukturTumbuhan dan haiwan• Hujanasidmenyebabkantanahberasiddankurangsubur• Hujanasidmenyebabkansumberairberasiddantidaksesuaiuntukhidupanakuatik• AsapdanjerebumengurangkancahayamataharisampaikeBumidanmenyebabkankadarfotosintesismenjadirendahRajah 7.13(a)Punca dan kesan buruk pencemaran udaraPunca dan kesan buruk pencemaran udara210Bab 7

p. 222

Bab 7211Rajah 7.13(b)Langkah-langkah mencegah dan mengawal pencemaran udaraMelalui undang-undang• Dendakepadaperokokyangmerokokdikawasanlarangan• Dendakepadaindividuyangmelakukanpembakaranterbuka• Dendakepadapemandukenderaanyangekzosnyamengeluarkanasapberlebihan• Tidakmembenarkankilangdibangunkan dikawasanperumahanMelalui sains dan teknologi• Teknologikenderaanhibrid• Teknologipetisejukmenggunakanhidroklorofluorokarbon(HCFC)menggantikanklorofluorokarbon(CFC)• Pemasanganpenapiscerobongasapdikilang• Penggunaanpenukarbermangkinpadakenderaanbermotor• MenggantikankaedahpenggunaanpestisiddengankaedahkawalanbiologiuntukmengawalhaiwanperosakMelalui pendidikan• Pendidikandisekolahyangmenekankanpencemaranudaradanlangkah-langkahpengawalannya• Programantimerokok• Galakanuntukberjalankakiataumenunggangbasikal• GalakanmenggunakanpengangkutanawamatauberkongsikeretaLangkah-langkah mencegah dan mengawal pencemaran udaraBab 7211

p. 223

212Bab 77.6Tujuan: Berkongsi maklumat mengenai kesan buruk pencemaran udara danlangkah-langkah yang diambil oleh pihak berkuasa dalam mengawal pencemaran udaraArahan1.Lakukan aktiviti ini secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu memilih satu kawasan di Malaysia yang mempunyai tahap pencemaran udara yang tinggi.3.Kumpulkan maklumat-maklumat yang berikut di kawasan yang dipilih:(a)kesan buruk terhadap kesihatan penduduk sekitar, haiwan, tumbuhan, bangunan dan infrastruktur. (b)langkah-langkah penyelesaian yang diambil oleh pihak berkuasa seperti Jabatan Alam Sekitar untuk menangani masalah pencemaran udara tersebut.4.Bentangkan hasil maklumat yang anda perolehi dalam kelas.7.31.Apakah bahan pencemar udara yang menyebabkan jerebu? 2.Sebagai seorang murid, apakah langkah-langkah yang perlu diambil bagi menambahkan kesedaran masyarakat mengenai pencemaran udara? 3.Berikan tiga kepentingan mengekalkan udara supaya sentiasa bersih.4.Membuang sampah di merata-rata tempat juga boleh menyebabkan pencemaran udara. Terangkan. 5.Padankan setiap bahan pencemar yang berikut dengan kesannya. Bahan pencemar udaraKarbon dioksidaNitrogen dioksidaKlorofluorokarbonKesanHujanasidKesan rumah hijauPenipisan lapisan ozon6.Tandakan (✓) pada pernyataan yang betul mengenai cara-cara untuk mengawal dan mengurangkan pencemaran udara.(a)Menggunakan bahan bebas klorofluorokarbon (CFC)(b)Menggunakan pengangkutan awam(c)Melakukan pembakaran terbuka(d)Mengamalkan kitar semula dan guna semula barangan(e)Menggunakan minyak dan petrol berplumbum212Bab 7

p. 224

Bab 7UdaraKomposisi udaraPembakaranSyarat pembakaranAlat pemadam apiKitar karbon dan kitar oksigenKitar karbon mengekalkan kandungan karbon dioksida dalam udaraKitar oksigen mengekalkan kandungan oksigen dalam udaraPencemaran udaraOksigenHabaBahan apiBusaAirSerbuk keringKarbon dioksidaPasirMaksudBahan pencemar udara dan puncaKesan pencemaran udaraLangkah-langkah untuk mencegah dan mengawal pencemaran udaraGasKomponen lainNitrogenOksigenKarbon dioksidaGas nadirWap airDebuMikroorganismaBab 7

p. 225

214Bab 7Selepasmempelajaribabini,andadapat:7.1Komposisi Udara Merancangdanmerekodkankomposisiudara Mencerakinkankomposisiudaradaripadacartapai Mewajarkankepentingangasoksigen,karbondioksida,nitrogendangasnadirdalamkehidupanharian Menghargaikitarkarbondankitaroksigendalammengekalkankandungangasdalamudara MenyelesaikanmasalahapabilaterdapatgangguanpadakitaroksigendankitarkarbondiBumi7.2Pembakaran Merumuskansyaratuntukberlakupembakaran Menghubungkaitkansyaratpembakarandenganprinsipyangdigunakandalampembuatanalatpemadamapi Mengamalkansikapberjaga-jagabagimengelakkanberlakunyakebakaran7.3Pencemaran Udara Mentakrifkanmaksudpencemaranudaradanbahanpencemarudara Berkomunikasimengenaibahanpencemarudaradanpunca-puncanya Mewajarkanlangkah-langkahuntukmencegahdanmengawalpencemaranudara Menyelesaikanmasalahpencemaranudara71.Carta pai dalam Rajah 1 menunjukkan peratusan gas P, Q, R dan S dalam atmosfera.Rajah 1S = 0.03%R = 0.97%Q = 21%P = 78!4Bab 7

p. 226

Bab 7215(a)Kenal pasti gas(i)P(iii) R(ii)Q(iv) S(b)Nyatakan kepentingan gas P. (c)Apakah yang akan berlaku pada suhu di Bumi sekiranya peratusan gas S meningkat? Berikan satu sebab bagi jawapan anda.(d)Berikan satu sebab udara dikelaskan sebagai suatu campuran.2.Selesaikan teka silang kata di bawah dengan jawapan yang betul.Melintang:(a)Kitar karbon mengekalkan kandungan gas ini dalam udara. (b)Gas ini diisi di dalam mentol.Menegak:(c)Lapisan udara yang mengelilingi Bumi.(d)Gas ini diperlukan dalam pembakaran.(c)(b)(d)TGN(a)KBOINABab 7215

p. 227

216Bab 73.Rajah 2 menunjukkan peratusan karbon dioksida dalam atmosfera pada suatu jangka masa.(a)Aktiviti pembalakan yang dijalankan oleh manusia menyebabkan peningkatan gas karbon dioksida dalam atmosfera. Bagaimanakah aktiviti tersebut boleh menyebabkan peningkatan gas karbon dioksida dalam atmosfera? Terangkan.(b)Selain aktiviti pembalakan, berikan satu contoh aktiviti yang menyumbang kepada peningkatan gas karbon dioksida dalam atmosfera.(c)Nyatakan dua kesan buruk yang boleh berlaku jika aras karbon dioksida dalam atmosfera semakin meningkat.4.Ammar terlihat satu kebakaran di sebuah bengkel kereta semasa perjalanan pulang dari sekolah. Menurut orang awam, kejadian tersebut berpunca daripada litar pintas.(a)Apakah maksud pembakaran?(b)Berikan syarat-syarat pembakaran.(c)Berdasarkan situasi di atas, (i)bagaimanakah kebakaran tersebut dapat dielakkan?(ii)apakah jenis alat pemadam api yang sesuai digunakan?(d)Nyatakan tiga langkah keselamatan yang patut diamalkan oleh pemilik bengkel tersebut untuk mengelakkan kebakaran.1875TahunKarbon dioksida dalam atmosfera (%)0.0270.0280.0290.0300.0310.0320.0330.0340.0350.0361880 1885 1990 1995 2000 2005Rajah 2216Bab 7

p. 228

Bab 72175.Rajah 3 menunjukkan suatu situasi yang berlaku di Kuala Lumpur.(a)Apakah masalah alam sekitar yang ditunjukkan dalam Rajah 3?(b)Nyatakan dua kesan masalah yang anda nyatakan di 5(a) terhadap kesihatan manusia.(c)Kadar kemalangan jalan raya meningkat semasa situasi ini berlaku. Mengapa? 6.Kandungan oksigen di dalam gua kebiasaannya semakin rendah apabila kita semakin jauh berjalan ke dalam gua. (a)Senaraikan beberapa sebab kandungan oksigen semakin rendah di dalam gua. (b)Jika kita ingin memasuki gua yang dalam, kita digalakkan untuk membawa obor api selain lampu suluh sebagai penunjuk kehadiran oksigen. Apakah kelebihan menggunakan obor di dalam gua? (c)Adakah idea membawa obor itu merupakan idea yang bagus? (d)Cadangkan satu cara untuk mengesan kandungan oksigen dengan lebih selamat. Berikan satu sebab bagi cadangan anda. Rajah 4Bab 7217Rajah 3

p. 229

218Bab 77.Sebuah syarikat berhasrat menjalankan suatu projek kuari batu kapur tidak jauh dari Kampung Permai. Ketua kampung di kampung tersebut telah mengadakan perjumpaan bersama dengan parapenduduk.Hasilperjumpaantersebutadalahsepertiyangberikut:Peratusan penduduk yang menyokong projek kuari (%)20Peratusan penduduk yang membantah projek kuari (%)80(a)Pada andaian anda, mengapakah majoriti penduduk Kampung Permai membantah projek kuari tersebut? Berikan pendapat anda. (b)Penduduk yang menyokong projek kuari mempunyai satu sebab yang sama, iaitu mereka akan mendapat satu kelebihan. Pada andaian anda, apakah kelebihan itu? (c)Ketua kampung telah memutuskan untuk membantah projek kuari tersebut selepas mengadakan perjumpaan. Wajarkah tindakan ketua kampung itu? 8.Andaikan anda seorang saintis. Jumlah cahaya matahari yang diterima di kawasan Asia Tenggara telah berkurang disebabkan oleh debu yang terhasil daripada bencana alam seperti letusan gunung berapi dan aktiviti pembangunan yang dijalankan oleh manusia. Kesannya, banyak tanaman yang diusahakan oleh para petani menjadi tidak subur dan mati. Bagaimanakah perkara ini boleh terjadi? Cadangkan langkah-langkah yang dapat dilakukan oleh para petani. Jadual 1218Bab 7

p. 230

Bab 82194Tenaga danKelestarian Hidup4Cahaya ialah sejenis tenaga yang membantu kita melihat pemandangan dan objek di sekeliling kita. Tanpa cahaya, dunia akan menjadi gelap dan hidup kita akan menjadi suram. Bersyukurlah kita kerana mempunyai cahaya dalam kehidupan kita.Bab 8219

p. 231

220Bab 8Bab8Penggunaan cerminSifat cahayaPantulan cahayaPembiasan cahayaMarilah kita mengkaji:Mengapakah langit dan lautkelihatan biru apabila matahari bersinar?Mengapakah dasar laut kelihatan cetek? Bagaimanakah bayang pokok kelapa terbentuk?Apakah yang menyebabkan fenomena-fenomena itu berlaku?Penyebaran cahayaPenyerakan cahayaPenambahan dan Penolakan cahayaCahaya dan Optik220Bab 8

p. 232

Bab 8221 Sudut pantulan Sahih Maya Pembiasan Pembelauan Penyerakan Jarak objek Jarak imejPemahaman kita mengenai cahaya dan warna bermula dengan siri eksperimen yang dijalankan oleh Sir Isaac Newton pada tahun 1672. Beliau merupakan orang pertama yang berjaya memahami fenomena pembentukan pelangi. Newton telah menggunakan suatu prisma untuk menyebarkan cahaya putih kepada komponen-komponen warnanya. FENOMENA PEMBENTUKAN PELANGIBULETIN SAINSBab 8221

p. 233

222Bab 8Tujuan: Mengkaji dan membezakan imej sahih dan mayaBahan dan radas: Sekeping kadbod hitam dan sekeping kadbod putih yang bersaiz A4, lilin, jarum peniti, cermin Arahan1.Gunakan jarum peniti untuk menebuk lubang pada sekeping kadbod hitam.2.Susun bahan dan radas seperti dalam Rajah 8.1 di dalam sebuah bilik gelap. Kadbod putih yang tidak ditebuk ialah skrin tempat imej akan terbentuk.3.Perhatikan imej yang terbentuk pada kadbod kedua yang bertindak sebagai skrin.4.Pilih seorang murid untuk berdiri di depan cermin seperti dalam Rajah 8.2. Perhatikan imej yang terbentuk.Soalan1.Adakah imej yang terbentuk dalam Rajah 8.1 imej sahih atau maya?2.Bandingkan ciri-ciri imej yang terbentuk dalam Rajah 8.1 dengan Rajah 8.2.8.1Rajah 8.1Lubang jarumLilinImej lilin Kadbod putihsebagai skrinKadbodhitam• Membezakanimejsahihdenganimejmaya.• Berkomunikasimengenaiciriimejdalamcerminsatah,cermincekungdancermincembung.• Menyatakanbahawajarakobjekadalahsamadenganjarakimejdalamcerminsatah.• Menggunakancerminsatahuntukmengaplikasikankonseppantulancahaya.• Mewajarkanaplikasicermincekungdancermincembungdalamkehidupan.• Membinaalatoptikdanmenghargaipenggunaanalatoptikuntukmeningkatkankeupayaanderiamanusia.• Menyelesaikanmasalahdalamkehidupanhariandenganmengaplikasicerminsatah,cermincekungdancermincembung.8.1Penggunaan CerminKita melihat imej kita dalam cermin setiap hari. Tahukah anda apakah jenis cermin yang kita guna setiap hari? Cermin jenis ini ialah cermin satah. Apakah jenis imej anda yang terbentuk dalam cermin satah itu? Imej sahih atau imej maya?Gambar foto 8.1 Imej yang dilihat melalui cerminImej sahih ialah imej yang terbentuk pada skrin, manakala imej maya ialah imej yang tidak dapat terbentuk pada skrin. Imej kita dalam cermin terbentuk di belakang cermin (Rajah 8.2). Oleh itu, imej yang terbentuk pada cermin ialah imej maya.Rajah 8.2CerminImej222Bab 8

p. 234

Bab 8Tujuan: Mengkaji ciri-ciri imej dalam cermin satah, cermin cekung, dan cermin cembungBahan dan radas: Cermin satah, cermin cekung, cermin cembung, kertas graf, lilin, pembaris.Arahan 1.Letakkan sebatang lilin di atas sekeping kertas graf pada jarak 4 petak kertas graf daripada cermin satah seperti pada Rajah 8.4.2.Perhatikan imej yang terbentuk. Adakah imej tersebut sama saiz atau lebih kecil atau lebih besar daripada objek?3.Catatkan keputusan yang diperoleh dalam bentuk jadual di bawah.4.Ulang langkah 1 hingga 2 dengan menggantikan cermin satah dengan cermin cekung dan cermin cembung.CerminImej yang terbentuk (sama saiz / lebih kecil / lebih besar) daripada saiz objekCermin satahCermin cekungCermin cembung5.Kemudian, ukur jarak imej dari cermin satah.Jarak imej dari cermin satah = petak pada kertas grafSoalan1.Bandingkan saiz imej yang terbentuk pada cermin-cermin tersebut dengan saiz objek.2.Bandingkan jarak imej dari cermin satah dengan jarak objek daripada cermin satah.8.2Rajah 8.4LilinCerminsatahKedudukanimejKertas grafPQRCerminsatahPQRCermincekungPQCermincembungApakah ciri-ciri imej apabila cahaya melalui cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung (Rajah 8.3) pula?Rajah 8.3 Jenis-jenis cerminRajah 8.5 Pantulan sinar cahayaSinar cahayaPermukaan cerminCermin satah mengaplikasikan konsep pantulan cahaya seperti dalam Rajah 8.5. Sinar cahaya yang terpancar di atas cermin akan dipantulkan.Bab 8

p. 235

224Bab 8Aplikasi Cermin Satah, Cermin Cekung dan Cermin Cembung dalam KehidupanTahukah anda bahawa cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung banyak digunakan dalam kehidupan seharian kita?Cerminsatahmembantupenariuntukmembetulkanpergerakannya.Cerminsatahmenjadikanruangbilikkelihatanluas.Cermin satahGambar foto 8.2(a) Aplikasi cermin satah dalam kehidupanCermincekungberfungsiuntukmembesarkanimejbagimemudahkanseseoranguntukbersolek.Cermincekungdigunakanolehdoktorgigiuntukmelihatgigipesakitsupayaimejyangterhasilkelihatanlebihbesardandekat.Cermin cekungGambar foto 8.2(b) Aplikasi cermin cekung dalam kehidupan224Bab 8

p. 236

Bab 82258.3KMKAbad21Tujuan: Membincangkan aplikasi cermin satah, cermin cekung dan cermin cembungArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Bincangkan aplikasi cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung.3.Bentangkan hasil perbincangan dengan menggunakan persembahan multimedia.Cermincembungmembantuindividumemantaukeselamatandiridiselekohjalanyangberbahaya.Cermincembungdipasarrayadapatmembantupekedaiuntukmelihatsetiapsudutpasarrayasupayadapatmengelakkankecurian.Cermin cembung dan cermin cekunghttp://www.animations.physics.unsw.edu.au/jw/light/mirrors-and-images.htmGambar foto 8.2(c)Aplikasi cermin cembung dalam kehidupanCermin cembungBab 8225

p. 237

226Bab 8Alat Optik yang Menggunakan Konsep Pantulan CahayaAlat optik telah direka cipta oleh ahli sains berdasarkan konsep pantulan cahaya untuk meningkatkan keupayaan deria penglihatan manusia. Kita seharusnya bersyukur dengan ciptaan tersebut dan menghargainya.PeriskopPeriskop merupakan alat yang digunakan pada kapal selam untuk melihat keadaan di permukaan laut. Periskop mengaplikasikan sifat cahaya yang boleh dipantulkan. Cahaya dari atas permukaan laut dikesan oleh suatu cermin, kemudian dipantulkan oleh cermin lain dan menuju ke mata pemerhati yang berada di dalam kapal. Mari kita cipta satu periskop yang ringkas dalam Aktiviti 8.4.Tujuan: Mencipta periskop yang ringkasBahan dan radas: Dua keping cermin, kotak, pisau.ArahanRajah 8.7 Cara membuat periskop8.410 cm15 cm15 cm30 cmDua buah cermin satahBerhati-hati apabila menggunakan pisau lipat agar tidak tercedera.Ditorehdenganpisau1TorehbahagiansisiatasdanbawahkotaksesuaidenganlebarcerminLubang 2Lubang 13Buatduabuahlubangyangpersisberhadapandengantiap-tiapcerminCerminsaling berhadapan2Pasangcermindengankedudukansalingberhadapan4Letakkanobjekyanghendakdilihatdihadapanlubang1KotakKapalselamRajah 8.6 PeriskopCerminCermin45°45°PeriskopLihat bendamelalui lubang keduaCerminObjek226Bab 8

p. 238

Bab 8227KaleidoskopKaleidoskop merupakan alat mainan yang dibuat dengan menggunakan cermin satah. Dengan alat ini, anda dapat membuat pelbagai pola yang mengagumkan. Pola-pola ini diperoleh kerana imej objek-objek di dalam kaleidoskop berkali-kali mengalami pantulan. Oleh yang demikian, jumlah imej yang kelihatan lebih banyak daripada jumlah objek. Mari kita lakukan Aktiviti 8.5 untuk membina sebuah kaleidoskop.8.5Tujuan: Membina sebuah kaleidoskopBahan dan radas: Bekas gulungan tisu, tiga keping kad cermin, manik yang berwarna-warni, dua keping cakera plastik, gunting, gam, pita selofan, kertas berwarna untuk hiasan, kadbod hitam berbentuk bulatan.Arahan1.Sediakan bahan dan radas seperti dalam Rajah 8.8. 2.Sediakan tiga keping kad cermin yang setiap satunya mempunyai 4.3 cm lebar dan 21 cm panjang. 3.Lekatkan tiga keping kad cermin itu dengan pita selofan untuk membentuk sebuah prisma segi tiga. Pastikan bahagian muka yang bersinar menghadap ke dalam.4.Tolak prisma cermin yang telah dibuat ke dalam bekas gulungan tisu (Rajah 8.9(a)).5.Potong dua keping cakera plastik lutsinar berbentuk cakera dengan diameter masing-masing 5.3 cm. 6.Lekatkan cakera plastik yang pertama pada salah satu bahagian hujung prisma di dalam gulungan tisu itu, A(Rajah 8.9(b)).Rajah 8.97.Masukkan manik-manik berwarna-warni di atas permukaan cakera plastik yang pertama (Rajah 8.10(a)). Lekatkan cakera plastik kedua di permukaan hujung A gulungan tisu (Rajah 8.10(b)).Rajah 8.10GuntingBekas gulungantisuKadcerminGamABPitaselofanManikyangberwarnawarniKadbod hitam berbentuk bulatan2 kepingcakera plastikRajah 8.8CakeraplastikABBekasgulungan tisuKad cerminABABCakera plastikAB(a)(a)(b)(b)Bab 8227

p. 239

228Bab 88.Terbalikkan kaleidoskop. Pada hujung gulungan tisu, B, lekatkan satu kadbod hitam berbentuk bulatan yang mempunyai diameter 5.3 cm dan buat satu lubang di atasnya (Rajah 8.11).9.Hiaskan tiub ini dengan kertas berwarna-warni mengikut kreativiti anda.10.Lihat corak manik berwarna-warni yang terbentuk dari lubang itu.Rajah 8.11Kadbod hitamberbentuk bulatanABSituasi 1Situasi 2Situasi 3Betapa bagusnya jika saya dapat melihat keadaan di belakang saya untuk mengelakkan kemalangan.Anda boleh memasang cermin cembung pada basikal untuk melihat keadaan di belakang.CermincembungAbad21KBMMBaiklah, periskop dapat membantu saya.Bagaimanakah saya mahu melihat pemandangan di sebelah dinding ini?CermincembungBahayanya berjalan di jalan ini kerana kita tidak dapat melihat apa-apa sahaja di laluan selekoh ini.Penyelesaiannya, kita boleh memasang cermin cembung di selekoh berbahaya.228Bab 8

p. 240

Bab 8229Gambar foto 8.3 KilatAlbert EinsteinKelajuan cahaya ialah 3.0 × 108 m s-1. Cahaya bergerak lebih laju daripada bunyi. Oleh itu, kita lihat kilat dahulu sebelum dengar bunyi guruh.1.Cahaya matahari bergerak lurus.3.Apabila cahaya dihalang oleh objek legap, maka bayang-bayang akan terbentuk di belakang objek legap itu.2.Payung ialah objek legap, maka cahaya matahari tidak dapat menembusinya.8.11.Rajah di sebelah menunjukkan seorang lelaki yang gemuk berdiri di hadapan sebuah cermin. Apakah jenis cermin itu? Nyatakan ciri imej yang terbentuk. 2.Apakah fungsi cermin satah dalam periskop?3.Mengapakah kita memerlukan cermin satah di dalam lif? • Berkomunikasimengenaisifatcahaya.8.2Sifat CahayaApakah sifat cahaya? Mengapakah kita dapat melihat kilat terlebih dahulu sebelum mendengar bunyi guruh?Cahaya bergerak lurus. Kita boleh melihat pergerakan cahaya yang lurus dalam acara pertunjukan cahaya di Putrajaya (Gambar foto 8.4). Pernahkahandaterfikirbagaimanabayang-bayang terbentuk? Gambar foto 8.5 Pembentukan bayang-bayangGambar foto 8.4 Acara pertunjukan cahayaBab 8229

p. 241

230Bab 8Tahukah anda bahawa bayang-bayang anda akan menjadi pendek apabila menghampiri tengah hari dan kemudian menjadi panjang apabila waktu petang? Mengapa?Salah satu sifat lain cahaya ialah cahaya boleh disebarkan oleh titisan air di langit untuk membentuk pelangi seperti dalam Gambar foto 8.6.8.2 ketika Matahari berada pada kedudukan 2.Rajah di sebelah menunjukkan dua objek legap yang disinarkan oleh lampu suluh.Lukiskan bentuk bayang-bayang yang akan terbentukpada skrin.• Menyatakanciriimejcerminsatah.• Berkomunikasimengenaihukumpantulan.• Melukisgambarrajahsinarpantulancahaya.• Menyelesaikanmasalahdalamkehidupansehariandenganmengaplikasikonseppantulancahaya.8.3Pantulan CahayaSebelum ini anda telah belajar tentang cara imej terbentuk pada cermin satah dengan menggunakan konsep pantulan. Adakah anda masih ingat tentang ciri imej ini? Apakah ciri-ciri imej lain yang terbentuk pada cermin satah?Gambar foto 8.6 PelangiGambar foto 8.7 Jam matahariJam matahari digunakan pada zaman dahulu untuk menentukan masa pada siang hari. Jam itu menggunakan konsep bayang-bayang yang terbentuk apabila cahaya matahari dihalang oleh objek.Tahukah anda bahawa wayang kulit menggunakan konsep bayang-bayang terbentuk apabila cahaya dihalang?Gambar foto 8.8 Wayang kulit230Bab 8

p. 242

Bab 8Jadual 8.1 menunjukkan ciri-ciri imej yang terbentuk pada cermin satah.Jadual 8.1 Ciri-ciri imejCiri-ciri imej yang terbentuk pada cermin satah(a)Imej tegak(b)Saiz objek, H = saiz imej, h(c)Jarak objek, OA = jarak imej, OBLelakiOA OBImejHh(d) Songsang sisi(e) MayaObjekBBImejOAOBObjekImej maya Hukum Pantulan CahayaApabila suatu sinar cahaya ditujukan ke atas sekeping cermin satah pada sudut tertentu (sudut tuju), sinar cahaya itu akan dipantulkan ke sudut tertentu (sudut pantulan). Apakah hubungan antara sudut tuju dengan sudut pantulan? Mari kita lakukan Eksperimen 8.1. Pernyataan masalah: Apakah hubungan antara sudut tuju, i dengan sudut pantulan, Hipotesis: Sudut tuju, i adalah sama dengan sudut pantulan, r.Tujuan: Menyiasat hubungan sudut tuju, i dengan sudut pantulan, rPemboleh ubahPemboleh ubah dimanipulasikan: Sudut tuju, i Pemboleh ubah bergerak balas: Sudut pantulan, rPemboleh ubah dimalarkan: Saiz celahBahan dan radas: Cermin satah, kotak sinar, bekalan kuasa, kertas putih, protraktor.Prosedur 1.Lakukan aktiviti ini dalam keadaan gelap. 2.Susun kotak sinar dan cermin satah di atas sehelai kertas putih (Rajah 8.12). 3.Tujukan sinar cahaya yang menuju ke cermin satah pada sudut i =10°.4.Ukur sudut pantulan, r.5.Ulang langkah 3 dan 4 dengan sudut tuju, i = 20°, 30°, 40° dan 50°.8.1Rajah 8.12Cermin satahGaris normalCelahirKotak sinarCermin satah membentuk imej:• tegak•songsang sisi•sama saiz dengan objek•maya•jarak objek sama dengan jarak imejBab 8

p. 243

232Bab 86.Catatkan keputusan anda dalam bentuk jadual di bawah.KeputusanSudut tuju, i(°)Sudut pantulan, r(°)1020KesimpulanAdakah hipotesis diterima? Apakah hubungan antara sudut tuju, i dengan sudut pantulan Cahaya yang dipantulkan mematuhi hukum pantulan:• Sinartuju,sinarpantulandangarisnormalsemuanyaberadapadasatahyangsama.• Suduttuju,i adalah sama dengan sudut pantulan, r.Rajah 8.13Gambar rajah sinar pantulan cahayaAplikasi Pantulan dalam Kehidupan Harian8.31.Terangkan hukum pantulan dengan bantuan rajah sinar pantulan cahaya.2.Lengkapkan pernyataan di bawah.Imej yang terbentuk pada cermin satah adalah , , dan jarak objek dengan jarak imej.Sudut tuju, i adalah sama dengan sudut pantulan, i = rGambar foto 8.9 AmbulansPernahkah anda terfikir, tentang sebab perkataan “ambulans” ditulis secara songsang sisi? Bagaimanakah imej ini akan terbentuk apabila pemandu kenderaan lain melihat cermin pandang belakang kenderaan mereka? Fikirkan.Gambar foto 8.10Aplikasi pantulan cahaya dalam kehidupan seharianCermin satahirGaris normalSinar tuju Sinar pantulan232Bab 8

p. 244

Bab 8233• Mengitlakkanbahawapembiasancahayaberlakuapabilacahayamerambatmelaluimediumyangberbezaketumpatan.• Melukisgambarrajahsinarpembiasancahayaapabilacahayamelaluimediumberbezaketumpatan.• Merumuskanhubunganantarasuduttuju,idengansudutbiasan,rapabilacahayamerambatdarimediumkurangtumpatkepadalebihtumpat.• Mewajarkanaplikasipembiasancahayadalamkehidupan.8.4Pembiasan CahayaGambar foto 8.11Ikan di dalam kolamGambar foto 8.12Pensel kelihatan bengkokIlusi di atas terjadi disebabkan perubahan arah perambatan atau pembengkokan cahaya apabila cahaya bergerak melalui dua medium yang berbeza ketumpatan. Fenomena ini dikenal sebagai pembiasan cahaya. Bolehkah anda berikan contoh tentang pembiasan cahaya yang lain dalam kehidupan harian?Mengapakah dasar kolam yang dalam kelihatan cetek dan ikan yang berenang di dalam kolam itu kelihatan seperti berenang di atas permukaan air?Mengapakah pensel kelihatan bengkok di dalam gelas berisi air?Bab 8233

p. 245

234Bab 8Rajah 8.15 menunjukkan gambar rajah sinar pembiasan cahaya apabila cahaya melalui medium yang berbeza ketumpatan.Rajah 8.15Gambar rajah sinar pembiasan cahayaDisebabkan fenomena pembiasan cahaya, bagaimanakah anda dapat menangkap ikan di dalam sungai?ACahayaterbiasmenjauhinormalkeranasinartujubergerakdarimediumtumpatkekurangtumpat.NormalSinar tujuSinarbiasanUdara(kurang tumpat)Air(lebih tumpat)NormalSinartujuSinarbiasanAir(lebih tumpat)Udara(kurang tumpat)Cahayatidakterbiaskeranasinartujuselaridengannormalapabilasinartujubergerakdarimediumkurangtumpatkelebihtumpat.Cahayaterbiasmendekatinormalkeranasinartujubergerakdarimediumtumpatkelebihtumpat.NormalSinar tujuSinarbiasanUdara(kurang tumpat)Air (lebih tumpat)Rajah 8.14 Ikan di dalam akuariumPemerhatiKedudukansebenar ikanSinar cahayaImej yang dilihatIkan kelihatan seperti berada pada kedudukan yang lebih cetek berbanding dengan kedudukan asalnya kerana fenomena pembiasan cahaya.NormalSinartujuSinarbiasanAir(lebih tumpat)Udara(kurang tumpat)Cahayatidakterbiaskeranasinartujuselaridengannormalapabilasinartujubergerakdarimediumlebihtumpatkekurangtumpat.234Bab 8

p. 246

Bab 88.2Pernyataan masalahApakah hubungan antara sudut tuju dengan sudut biasan? Dengan menambahkan sudut tuju, adakah sudut biasan juga akan bertambah?Hipotesis: Semakin besar sudut tuju, i, semakin besar sudut biasan, r.Tujuan: Mengkaji hubungan antara sudut tuju, i dengan sudut biasan, r apabila cahaya bergerak dari medium kurang tumpat (udara) ke medium lebih tumpat (blok kaca)Pemboleh ubahPemboleh ubah dimalarkan: Sudut tuju cahaya, iPemboleh ubah dimanipulasikan: Sudut biasan cahaya, rPemboleh ubah bergerak balas: Saiz celahBahan dan radas: Bongkah kaca, kotak sinar, plat satu celah, pembaris, bekalan kuasa, kertas putih, protraktor.Prosedur1.Jalankan eksperimen ini di dalam bilik yang gelap.2.Letak satu blok kaca di atas sehelai kertas putih dan lakarkan bentuknya.3.Halakan satu sinar tuju ke blok tersebut, tandakan arahnya dan lukis sinar tuju tersebut dengan menggunakan pembaris.4.Tandakan arah sinar yang keluar dari blok tersebut dan lukis sinar tersebut dengan menggunakan pembaris.5.Alihkan blok kaca, sambungkan titik masuk dan titik keluar sinar tersebut untuk menunjukkan arah sinar dalam blok tersebut.6.Lukis garis normal pada titik masuk.7.Ukur sinar tuju, i dan sinar biasan, r dengan menggunakan protraktor.8.Ulang langkah 3 hingga 7 untuk sudut tuju yang berlainan.9.Rekodkan keputusan anda di dalam sebuah jadual.KeputusanSudut tuju, i(°)Sudut biasan, r(°)Perbincangan1.Plotkan graf i melawan r.2.Berdasarkan graf sudut tuju, i melawan sudut biasan, r, apakah hubungan antara sudut tuju, i dengan sudut biasan, r?KesimpulanAdakah hipotesis eksperimen diterima?Rajah 8.16Kotak sinarriKertas putihBongkahkacaCelahBab 8

p. 247

236Bab 8SoalanApakah yang berlaku kepada sinar cahaya apabila sinar itu bergerak dari(a)medium kurang tumpat ke medium lebih tumpat?(b)medium lebih tumpat ke medium kurang tumpat?Banyak contoh kesan pembiasan cahaya dalam kehidupan seharian yang boleh kita lihat. Mari kita lakukan Aktiviti 8.6 untuk mengetahui lebih banyak fenomena pembiasan cahaya.8.6Tujuan: Menyiasat fenomena pembiasan cahayaArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Kenal pasti fenomena pembiasan cahaya seperti di bawah. •Sudukelihatanbengkokdidalamair •Dasarkolamrenangkelihatanlebihcetek3.Gunakan sumber-sumber seperti perpustakaan, Internet dan lain-lain untuk mengumpulkan maklumat berkenaan fenomena tersebut. 4.Bentangkan hasil kajian anda di dalam kelas.8.41.Mengapakah dasar kolam renang yang dalam kelihatan cetek?2.Sinar cahaya terbias pada sudut tertentu dalam dua kes seperti di bawah. Bezakan ketumpatan kedua-dua medium dalam kes di bawah. Kes1:Kes2:BADC• Berkomunikasimengenaipenyebarancahaya.• Menjelaskanpenyebarancahayadalamkehidupanharianbersertacontoh.8.5Penyebaran CahayaTahukah anda tentang sebab susunan warna seperti pelangi dapat dilihat apabila cahaya melalui satu prisma kaca? Cahaya putih terdiri daripada tujuh warna yang berlainan. Setiap juzuk warna ini akan bergerak dengan kelajuan yang berlainan dalam sesuatu medium. Sebagai contoh, cahaya merah mempunyai kelajuan yang paling tinggi. Oleh itu, cahaya merah paling kurang dibiaskan. Cahaya ungu pula mempunyai kelajuan yang paling rendah dan paling banyak dibiaskan. 236Bab 8

p. 248

Bab 8237Rajah 8.17Penyebaran cahaya oleh prismaRajah 8.18Pembentukan pelangiApabila sinar matahari mengenai titisan air hujan di langit, maka cahaya putih akan dibiaskan dan disebarkan kepada tujuh warna yang berlainan yang dikenal sebagai pelangi.Apakah yang akan terjadi jika prisma kedua diletakkan terbalik di belakang prisma pertama?Abad21KBMMPrisma kacaCahayaputihSPEKTRUMApabila alur cahaya putih ditujukan ke arah prisma, sinar cahaya putih itu akan dipecahkan kepada komponen warna yang berbeza.Hal ini disebabkan oleh warna yang berbeza dalam cahaya putih itu membengkok ke arah mendekati garis normal pada sudut yang berlainan apabila memasuki prisma.Cahaya yang keluar daripada prisma kaca menjauhi garis normal. Cahaya yang keluar dari prisma telah disebarkan kepada tujuh warna dalam tertib susunan tertentu yang dikenal sebagai spektrum. Spektrum cahaya putih terdiri daripada warna merah, jingga, kuning, hijau, biru, indigo dan ungu.12Bab 8237

p. 249

238Bab 88.7Tujuan: Mengkaji penyebaran cahaya melalui prisma kaca dan pembentukan pelangiBahan dan radas: Prisma kaca, skrin putih, kotak sinar, cermin, gelas kaca.ArahanA Penyebaran cahaya oleh prisma kacaRajah 8.191.Lakukan aktiviti ini dalam keadaan gelap.2.Tujukan alur cahaya yang sempit dari kotak sinar ke arah prisma kaca (Rajah 8.19). Putarkan prisma kaca secara perlahan-lahan sehingga suatu spektrum warna yang tajam terbentuk pada skrin putih.3.Kenal pasti warna-warna yang terhasil dalam spektrum tersebut.4.Perhatikan tertib susunan warna yang kelihatan pada skrin putih.5.Rekodkan pemerhatian anda.B Pembentukan pelangi1.Isi air ke dalam sebuah besen sehingga separuh penuh.2.Masukkan sekeping cermin ke dalam air dengan keadaan condong pada sisi besen. Lekatkan cermin itu dengan pita selofan.3.Buat satu lubang kecil di tengah-tengah kadbod hitam. Kemudian, lekatkan kadbod hitam itu pada bahagian hadapan lampu suluh dengan pita selofan.4.Tujukan lampu suluh ke arah cermin itu (Rajah 8.20).5.Pegang sekeping kertas putih di tepi cermin. Laraskan kedudukan lampu suluh sehingga anda dapat melihat pelangi.Rajah 8.20Cahaya putihKotak sinarSkrin putihPrisma kacaKadbodhitamKertasputihCerminPitaselofan Lampusuluh8.51.Senaraikan mengikut urutan tujuh warna yang terbentuk pada skrin dalam rajah di sebelah mengikut urutan.2.Nyatakan komponen warna yang terbias paling banyak dan paling sedikit dalam fenomena di atas. Kaitkan fenomena ini dengan kelajuan setiap komponen warna tersebut.Cahaya putihKotak sinarSkrin putihPrisma kaca238Bab 8

p. 250

Bab 8239• Berkomunikasimengenaipenyerakancahaya.• Menjelaskanpenyerakancahayadalamkehidupanhariandengancontoh.8.6Penyerakan CahayaMengapakah langit kelihatan kebiruan pada waktu tengah hari dan matahari kelihatan kemerahan pada waktu senja?Gambar foto 8.13Fenomena penyerakan cahaya. Penyerakan cahaya berlaku apabila sinar cahaya dihalang dan dipantulkan ke semua arah oleh awan atau zarah-zarah dalam udara. Rajah 8.21Penyerakan cahaya pada waktu tengah hariPada waktu tengah hari, cahaya biru diserak paling banyak ke semua arah oleh molekul-molekul udara yang halus dalam atmosfera. Oleh itu, langit kelihatan biru pada waktu tengah hari.Pada waktu tengah hariBab 8239Zarah udara,habuk, dandebuBumiCahaya biru diserakoleh zarah-zarah yangterapung di udaraBab 8239

p. 251

240Bab 88.8Tujuan: Mengkaji penyerakan cahayaBahan dan radas: Serbuk susu, bikar kaca 1000 ml, kotak sinar, skrin putih.Arahan1.Lakukan aktiviti dalam keadaan gelap.2.Sediakan susunan radas seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 8.23.3.Hidupkan kotak sinar.4.Tambahkan beberapa sudu serbuk susu ke dalam air. Kacau air sehingga anda dapat melihat alur cahaya yang bersinar melalui cecair dengan jelas.5.Lihat alur cahaya dari sisi bekas. Kemudian, lihat pada skrin putih seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 8.23.6.Tambahkan lagi serbuk susu dan perhatikan warna alur cahaya putih berubah dari sisi bekas dan pada skrin putih.7.Rekodkan pemerhatian anda.AirSerbuksusuKotak sinarSkrinputihRajah 8.23Soalan:1.Apakah fungsi penambahan serbuk susu ke dalam air?2.Apakah perbezaan antara alur cahaya yang dilihat dari sisi bekas dengan di belakang bekas?Apakah yang telah berlaku?Pada waktu senja pula, cahaya matahari bersinar secara mengufuk. Cahaya yang paling kurang diserak seperti merah dan jingga akan melalui atmosfera tanpa gangguan. Cahaya lain seperti cahaya biru yang banyak diserak akan hilang daripada lintasan cahaya asal. Oleh itu, langit pada waktu senja kelihatan kemerahan.Rajah 8.22Penyerakan cahaya pada waktu senjaPada waktu senjaZarah udara, habuk dan debuBumiCahaya biru diserakoleh zarah-zarah yangterapung di udaraCahaya daripada mataharimuncul kemerahan240Bab 8

p. 252

Bab 88.61.Mengapakah penyerakan cahaya berlaku?2.Isi tempat kosong dengan perkataan yang betul.Cahaya biru diserak berbanding dengan cahaya merah.Cahaya merah diserak berbanding dengan cahaya biru.(a)(b)AtmosferaPemerhati padawaktu siangMatahariPemerhati padawaktu senjaMatahari• Mengenalpastiwarnaprimer.• Mengenalpastipenambahanwarna-warnaprimerbagimembentukwarnasekunder.• Berkomunikasimengenaipenolakancahaya.• Merekodkanwarnayangterhasilpadaskrinselepascahayamelaluipenapiswarna.• Membezakanpenambahandenganpenolakancahaya.• Menjelaskanpenambahancahayadanpenolakancahayadalamkehidupansehariandengancontoh.8.7Penambahan dan Penolakan CahayaCahaya berwarna boleh dikategorikan kepada dua jenis, iaitu warna primer dan warna sekunder. Warna primer ialah warna asas yang tidak boleh dihasilkan melalui pencampuran warna. Warna merah, biru dan hijau ialah warna primer. Penambahan CahayaApakah warna yang terbentuk apabila dua jenis warna primer ditambah? Warna-warna yang dihasilkan apabila dua atau lebih warna primer ditambah dikenal sebagai warna sekunder. Warna sian, kuning dan magenta ialah warna sekunder. Warna putih pula dihasilkan apabila ketiga-tiga warna primer ditambah (Rajah 8.24). Bagaimanakah cara untuk menghasilkan warna sekunder dalam kehidupan kita? Mari kita lakukan Aktiviti 8.9 untuk menghasilkan warna sekunder dengan menggunakan penapis warna.Rajah 8.24Penambahan cahayaPutihHijau SianPutihMerahKuningMagentaFormula penambahan warnaWarna primer+ Warna primerMerah (M)Biru (B)Merah (M)Hijau (H)Kuning (K)Biru (B)Hijau (H)Merah + Biru + Hijau = PutihPenambahan cahayahttp://www.physicsclassroom.com/class/light/Lesson-2/Color-AdditionBab 8

p. 253

242Bab 88.9Tujuan: Menyiasat penambahan warna primer bagi membentuk warna sekunderBahan dan radas: Penapis warna primer, tiga kotak sinar, skrin putih.Arahan1.Jalankan aktiviti ini di dalam bilik yang gelap.2.Sediakan tiga buah kotak sinar dengan penapis warna merah, biru dan hijau yang masing-masing dipasang di hadapan kotak sinar.3.Tujukan alur cahaya berwarna merah dan cahaya berwarna hijau bertindih pada skrin seperti dalam Rajah 8.25. Apakah warna yang dapat kamu perhatikan apabila cahaya merah dan cahaya hijau bertindih?4.Ulang langkah 3 dengan menggunakan cahaya hijau dengan biru dan diikuti oleh cahaya merah dengan cahaya biru. Perhatikan warna yang terbentuk.Rajah 8.25Skrin putihKotak sinarPunca bekalan kuasaPenapis warna hijauPenapis warna merahPenolakan CahayaMengapakah kita dapat melihat warna objek legap? Mengapakah kita melihat pisang berwarna kuning, strawberi berwarna merah dan daun berwarna hijau? Hal ini disebabkan oleh warna cahaya yang sama dengan objek legap akan dipantulkan ke mata kita, manakala warna lain akan diserap. Fenomena ini dikenal sebagai penolakan cahaya. Gambar foto 8.14Warna buah-buahanHijauMerahKuning242Bab 8

p. 254

Bab 8243Prinsip Penolakan CahayaWarna bagi objek legap bergantung pada warna cahaya yang dipantulkan ke dalam mata kita.Cahaya putihObjek hijauObjek hijau hanya memantulkan cahaya hijau. Cahaya berwarna yang lain diserap. Oleh itu, objek kelihatan hijau.Objek kuning memantulkan cahaya kuning, merah dan hijau. Pertindihan cahaya merah dengan hijau menyebabkan objek kelihatan kuning.Objek putih memantulkan semua warna dalam cahaya putih. Semua cahaya berwarna bertindih untuk menghasilkan cahaya putih semula.Objek hitam menyerap semua warna dalam cahaya putih.Tiada cahaya berwarna dipantulkan. Oleh itu, objek kelihatan hitam.Objek yang berwarna primer, iaitu merah, biru atau hijau hanya memantulkan cahaya yang sama warna dengannya.Objek yang berwarna sekunder, iaitu kuning, magenta atau sian memantulkan cahaya yang sama warna dengannya dan juga warna primer yang membentuknya.Objek putih kelihatan putih dalam cahaya putih kerana objek putih memantulkan semua warna.Objek hitam kelihatan hitam kerana semua cahaya berwarna diserap olehnya.Cahaya putihObjek kuningCahaya putihObjek putihCahaya putihObjek hitamBab 8243

p. 255

244Bab 8Biasanya, penapis warna digunakan untuk memahami prinsip penolakan. Terdapat dua jenis penapis warna:Penapis merahCahaya putihCahaya putihCahaya putihCahayamerahCahaya hijauCahayabiruPenapis hijauPenapis biruPenapis kuningCahaya putihCahaya merahCahaya hijauCahaya kuningPenapis magentaCahaya putihCahaya merahCahaya biruCahaya magentaPenapis sianCahaya putihCahaya biruCahaya hijauCahaya sian• Membenarkanwarnayangsamasahajauntukmelaluinya,warnayanglainakandiserap.Penapis warna primer• Membenarkanwarnayangsamadanwarnaprimeryangmembentuknyasahajauntukmelaluinya,warnayanglainakandiserap.Penapis warna sekunderMari kita mengkaji kesan penapis warna primer dan penapis warna sekunder terhadap cahaya putih dan cahaya berwarna dalam Aktiviti 8.10.8.10Tujuan: Mengkaji kesan penapis warna primer dan penapis warna sekunder terhadap cahaya putih dan cahaya berwarnaBahan dan radas: Penapis warna primer, penapis warna sekunder, kotak sinar,skrin putih.ArahanRajah 8.26Skrin putihKotak sinarPenapis warna primerPenapis warna sekunderApakah yang akan terjadi jika penapis warna kedua diletakkan di belakang penapis warna pertama?KMKAbad21244Bab 8

p. 256

Bab 81.Jalankan aktiviti ini di dalam bilik gelap.2.Tujukan alur cahaya putih ke arah skrin putih (Rajah 8.26). 3.Letakkan penapis primer warna merah dan penapis sekunder warna kuning di hadapan kotak sinar (Rajah 8.26). Apakah yang dapat anda perhatikan pada skrin putih? 4.Ulang langkah 3 dengan menggantikan penapis sekunder warna kuning dengan penapis warna magenta dan sian.5.Catatkan keputusan anda dalam jadual seperti di bawah.6.Ulang langkah 3hingga 5 dengan menggantikan penapis primer warna merah dengan penapis warna hijau dan biru.Penapis warna primer Penapis warna sekunder Warna cahaya pada skrinMerahKuningMagentaSianHijauKuningMagentaSianBiruKuningMagentaSianPerbezaan antara Penambahan Cahaya dengan Penolakan CahayaSetelah mempelajari penambahan dan penolakan cahaya, apakah perbezaan antara kedua-duanya?Penambahan cahaya dan penolakan cahaya ialah dua prinsip yang berlainan. Penambahan cahaya ialah percampuran cahaya warna primer bagi membentuk warna sekunder. Manakala penolakan cahaya berlaku apabila objek legap memantulkan cahaya yang sama warna dengannya dan menyerap warna lain.Bab 8

p. 257

246Bab 8Contoh Penambahan Cahaya dan Penolakan Cahaya dalam Kehidupan SeharianTelevisyen berwarnaLampu berwarna di pentasLampu berwarna di stadiumGambar foto 8.15 Skrin berwarna pada televisyen berwarnaGambar foto 8.16 Lampu berwarna memainkan peranan semasa persembahan di pentasGambar foto 8.17 Lampu berwarna di stadiumGambar foto 8.18 Lampu berwarna yang dipasang pada air pancut di depan KLCCContoh 1Contoh 2Contoh 3Contoh 4Lampu berwarna di KLCC246Bab 8

p. 258

Bab 88.11KMKAbad21Tujuan: Mengumpul maklumat mengenai contoh penambahan dan penolakan cahaya dalam kehidupanArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu mencari maklumat mengenai contoh penambahan dan penolakan cahaya dalam kehidupan seharian.3.Persembahkan hasil kajian kumpulan anda dalam multimedia.8.71.Tiga lampu berwarna dibiarkan terpasang seperti rajah di sebelah. Apakah warna yang terbentuk pada bahagian A, B, C dan D?yatakan warna cahaya yang terhasil pada skrin dalam rajah di bawah.ABiruHijauMerahCDBCahayaputihPenapis merah SkrinWarna yang terhasil:CahayaputihPenapis hijau SkrinWarna yang terhasil:CahayaputihPenapis magenta SkrinWarna yang terhasil:(b)(c)Bab 8

p. 259

248Bab 8Warna primerWarna sekunderCahaya dan OptikPenggunaan cerminCermin satahCermin cekungCermin cembungCiri-ciri imej cermin satah, cermin cekung dan cermin cembungAplikasi cermin satah, cermin cekung dan cermin cembung dalam kehidupan harianHukum pantulanAplikasi konsep pantulan cahaya dalam kehidupan harianAplikasi konsep pembiasan cahaya dalam kehidupan harianContohpenyebaran cahaya dalam kehidupan harianContoh penyerakan cahaya dalam kehidupan harianSifat cahayaBergerak pantasPantulan cahayaPembiasan cahayaPenyebaran cahayaPenyerakan cahayaBergerak secara lurusPembentukan bayang-bayangPenambahan dan penolakan cahayaFenomena kilat kelihatan sebelum bunyi guruhFenomena cahayaPenambahan cahayaMenggunakan penapis warna primerbagi menghasilkan warna sekunderPenolakan cahayaBerlaku apabila cahaya diserap atau ditolak oleh penapis warna248Bab 8

p. 260

Bab 8249Selepasmempelajaribabini,kamudapat:8.1Penggunaan Cermin Membezakanimejsahihdenganimejmaya. Berkomunikasimengenaiciri-ciriimejdalamcerminsatah,cermincekungdancermincembung. Menyatakanjarakobjekadalahsamadenganjarakimejdalamcerminsatah. Menggunakancerminsatahuntukmengaplikasikankonseppantulancahaya. Mewajarkanaplikasicermincekungdancermincembungdalamkehidupan. Membinaalatoptikdanmenghargaipenggunaanalatoptikuntukmeningkatkankeupayaanderiamanusia. Menyelesaikanmasalahdalamkehidupanhariandenganmengaplikasikancerminsatah,cermincekungdancermincembung.8.2Sifat Cahaya Berkomunikasimengenaisifatcahaya.8.3Pantulan Cahaya Menyatakanciri-ciriimejcerminsatah. Berkomunikasimengenaihukumpantulan. Melukisgambarrajahsinarpantulancahaya. Menyelesaikanmasalahdalamkehidupansehariandenganmengaplikasikankonseppantulancahaya.8.4Pembiasan Cahaya Mengitlakkanbahawapembiasancahayaberlakuapabilacahayamerambatmelaluimediumyang berbezaketumpatan. Melukisgambarrajahsinarpembiasancahayaapabilacahayamelaluimediumberbezaketumpatan. Merumuskanhubunganantarasuduttuju,idengansudutbiasan,rapabilacahayamerambatdarimediumkurangtumpatkepadalebihtumpat. Mewajarkanaplikasipembiasancahayadalamkehidupan.8.5Penyebaran Cahaya Berkomunikasimengenaipenyebarancahaya. Menjelaskanpenyebarancahayadalamkehidupanhariandengancontoh.8.6Penyerakan Cahaya Berkomunikasimengenaipenyerakancahaya. Menjelaskanpenyerakancahayadalamkehidupanharianbersertacontoh.8.7Penambahan Cahaya dan Penolakan Cahaya Mengenalpastiwarnaprimer. Mengenalpastipenambahanwarna-warnaprimerbagimembentukwarnasekunder. Berkomunikasimengenaipenolakancahaya.Bab 8249

p. 261

250Bab 8CerminCermin45°45°Rajah 3XYZBumiMatahari Merekodkanwarnayangterhasilpadaskrinselepascahayamelaluipenapiswarna. Membezakanpenambahancahayadenganpenolakancahaya. Menjelaskanpenambahancahayadanpenolakancahayadalamkehidupanhariandengancontoh.81.Apakah perbezaan antara imej sahih dengan imej maya? 2.Bulatkan alur cahaya yang betul. UdaraSumbercahayaKacaGaris normalABCDRajah 13.Pemerhati yang manakah yang akan melihat cahaya matahari kemerahan? Rajah 24.Tuliskan warna yang terhasil apabila cahaya berwarna yang berikut dicampurkan. (a) Cahaya merah + Cahaya biru = (b) Cahaya merah + Cahaya hijau = (c) Cahaya biru + Cahaya hijau = (d) Cahaya merah + Cahaya biru + Cahaya hijau = 5.Periskop dibina menggunakan dua cermin satah. Nyatakan ciri-ciri imej yang dapat dilihat oleh pemerhati. 250Bab 8

p. 262

Bab 82516.Pernyataan berikut menerangkan cermin sisi kereta:Objek kelihatan lebih dekat daripada jarak sebenar.Apakah jenis dan fungsi cermin sisi seperti yang ditunjukkan dalam Gambar foto 1? 7.Lukiskan gambar rajah sinar yang menunjukkan kaki kelihatan pendek dalam Rajah 4. Rajah 48.Kavita ternampak pelangi terbentuk pada air pancutan di taman (Gambar foto 2). Apakah fenomena cahaya tersebut? 9.Akmal ingin memasang cermin di setiap sudut kedainya supaya dia boleh melihat setiap penjuru kedainya dan barangannya tidak dicuri. Dia diberi tiga cermin seperti di bawah. Cermin manakah yang patut Akmal pilih? Berikan alasan. Gambar foto 1Gambar foto 2Rajah 5PQRBab 8251

p. 263

252Bab 810.Seorang lelaki ingin melihat keadaan di belakang dinding seperti dalam Rajah 6. Reka cipta satu alat untuk membantu lelaki itu untuk melihat keadaan di belakang dinding itu. Lukis alat itu.Rajah 611.Khairul sedang belajar menangkap ikan dengan menggunakan lembing di sungai. Walaupun dia telah mencuba untuk merejam ke arah sasaran beberapa kali, tetapi dia masih tidak dapat menangkap ikan. Berdasarkan rajah di bawah, nyatakan apakah fenomena yang berlaku? Bagaimanakah anda dapat membantu Khairul untuk menangkap ikan? Terangkan. Rajah 712.Seorang pengembara tersesat di dalam hutan. Jam tangannya telah hilang. Reka cipta satu alat yang dapat membantunya menganggar waktu. Terangkan sifat cahaya yang digunakan dalam penciptaan alat tersebut. Lukis alat itu.DindingImejikanIkan252Bab 8

p. 264

Bab 92535dan Angkasa Lepas5Perkembangan SAINS kiniBumi membekalkan bahan fosil yang berguna kepada perkembangan sains kini. Contohnya, bahan fosil amat berguna dalam bidang pengangkutan dan kehidupan harian kita. Apakah bahan fosil?Bab 9253

p. 265

254Bab 9Bab9Sistem dan struktur BumiBahan BumiProses utama BumiMarilah kita mengkaji:Bagaimanakah rupa bentuk struktur Bumi dan lapisan atmosfera? Apakah proses yang menyebabkan perubahan bentuk permukaan Bumi?Apakah geobencana yang berlaku akibat proses perubahan dalaman Bumi?Apakah sumber Bumi dan geologi gunaan?Fenomena geobencanaUsia BumiSumber Bumi dan geologi gunaanBumi254Bab 9

p. 266

Bab 9255 Atmosfera Hidrosfera Biosfera Geosfera Penipisan ozon Batuan igneus Batuan metamorfik Batuan sedimen Eksogen Endogen Geobencana Skala masa geologi Fosil Air permukaan Air bawah tanah Mineral HidrotermaBUMI BERBENTUK SFERA ATAU RATA?BULETIN SAINSSebenarnya Bumi berbentuk sfera walaupun kelihatan rata apabila kita memandang ke aras laut yang membentuk satu garisan melintang. Hipotesis yang mengatakan bentuk Bumi ialah sfera telah dibuktikan oleh Ferdinand Magellan yang bertolak dari Sepanyol pada September 1519. Beliau telah menggunakan khidmat seorang penduduk Melayu Melaka sebagai penterjemah yang bernama Panglima Awang atau “Enrique of Malacca” atau “Henry the Black”. Walaupun Magellen terbunuh di Filipina pada tahun 1521, pengembaraan beliau dan anak-anak kapal beliau mengelilingi dunia telah membuktikan bahawa Bumi berbentuk sfera.Bab 9255

p. 267

256Bab 9• BerkomunikasimengenaisistemBumi.• Menjelaskanperbezaanantaralapisan-lapisanBumiberdasarkankomposisidengansifatfizik.• MenyedarikeadaanfizikyangsesuaiuntukmenampungkehidupanhanyawujuddiBumi.9.1Sistem dan Struktur BumiPernahkah anda terfikir tentang struktur Bumi? Apakah lapisan udara di atas Bumi? Bagaimanakah taburan air di Bumi seperti lautan, sungai, awan dan tasik? Apakah lapisan Bumi dan komposisi setiap lapisan itu? Mengapakah Bumi sesuai untuk semua hidupan?Sistem Bumi terdiri daripada empat komponen yang utama, iaitu atmosfera, biosfera, hidrosfera dan geosferayang saling berhubung kait. Gambar foto 9.1Sistem Bumi terdiri daripada empat komponen yang utamaZon hidupan yang terdiri daripada beraneka hidupan seperti manusia, haiwan, tumbuh-tumbuhan dan hidupan seni.Zon udara yang menyeliputi permukaan Bumi.Zon batu dan tanah di atas permukaan Bumi.Zon air yang merangkumi sungai, tasik, lautan dan juga air yang terperangkap sebagai ais, di bawah tanah dan wap air dalam atmosfera.GeosferaBiosferaHidrosferaAtmosferaVideo struktur atmosfera dan komposisi udara256Bab 9

p. 268

Bab 9257Stratifikasi AtmosferaLapisan atmosfera terdiri daripada lima lapisan yang mempunyai peranannya masing-masing.Rajah 9.1Stratifikasi atmosferaEksosferaTermosferaMesosferaStratosferaTroposferaLapisan eksosfera (480 km ke atas)• Mengandungigas-gasringansepertihelium danhidrogen.• Udarabertambahnipismenghalakeangkasalepas.• SatelitkomunikasiyangmengorbitBumidilapisaneksosferamembolehkanpanggilantelefondansiarantelevisyendapatditerimaolehmanusia.Lapisan termosfera (80 – 480 km)• Jugadikenalisebagaiionosferakeranalapisaninimempunyaiion-ionyangdapatmemantulkangelombang-gelombangradio.• Aurora,iaitujalur-jalurcahayayangberwarna-warnihasildaripadatindakanzarah-zarahbercasdenganmedanmagnetBumidangas-gasatmosferaberlakudisini.Lapisan stratosfera (13 – 50 km)• Lapisaniniadalahsesuaidanstabiluntukpenerbangankapalterbang.• Terdapatlapisanozonyangmengandungigasozonyangdapatmenyerapsinaranultraungumatahari.• Masalahpenipisanozonberlakuapabilabahanklorofluorokarbon(CFC)yangdihasilkanolehracunserangga,petisejukdanpenyamanudaramenguraikanmolekul-molekulozondalamlapisanozonini.Lapisan troposfera (0 – 13 km)Lapisantempatbendahidupbernafas,anginbertiup,sertaawan,hujandansaljiterbentuk.Lapisan mesosfera (50 – 80 km)Pembakarandanpenghancuranmeteoritberlakudilapisanini.LapisanozonBab 9257

p. 269

258Bab 9Apakah yang akan anda alami jika anda mendaki gunung? Adakah anda semakin sejuk dan sukar untuk bernafas?Stratifikasi dalam LautanLautan juga boleh dibahagikan kepada zon-zon yang berbeza, daripada zon yang boleh ditembusi cahaya kepada zon yang langsung tidak boleh ditembusi oleh cahaya atau zon gelap (Rajah 9.3). Rajah 9.3Stratifikasi dalam lautanRajah 9.2Perhubungan tekanan udara dengan altitudDaritroposferakestratosfera,altitudsemakinmeningkat.Semakinmeningkataltitud,semakinrendahtekananudara.Suhujugasemakinrendahapabilaaltitudmeningkat.Zon permukaanDalam zon ini, air adalah sangat cetek dan cahaya boleh bergerak menembusinya. Hal ini membolehkan zon ini sesuai untuk habitat tumbuhan.102030Altitud (km)40500 20,000 40,000Kapalterbang60,000Tekanan udara (Pa)80,000 100,000 120,000Troposfera(0 – 13 km)Stratosfera(13 – 50 km)Tekananpiawai padaaras laut(101,325 Pa)Zon gelapZon ini amat dalam dan tiada cahaya yang boleh sampai. Oleh itu, kebanyakan haiwan dalam zon ini mempunyai badan yang berkilau atau bersinar dalam gelap. Zon tengah malamZon ini mempunyai sedikit cahaya atau tiada cahaya. Tumbuhan sukar untuk hidup pada kedalaman ini tetapi tahap kedalaman ini menjadi habitat untuk haiwan laut yang besar, misalnya sotong raksasa dan pelbagai spesies ikan paus.Kedalaman (m)Aras lautZon gelapZontengah malamZonpermukaan0501002005001,0001,5002,0003,0004,0005,00010,000Matahari258Bab 9

p. 270

Bab 9Taburan Air di BumiLautan mempunyai kandungan air yang banyak. Dari manakah asalnya air ini? Air laut mengalami penyejatan oleh sinaran matahari dan dibawa ke daratan oleh awan sebelum turun semula ke sungai sebagai hujan. Air sungai ini pula akan mengalir ke lautan. Proses kitar air ini berterusan. Oleh itu, dikatakan bahawa jumlah air yang terkandung dalam Bumi, di permukaan Bumi dan di atmosfera Bumi adalah sentiasa tetap. Rajah 9.4Taburan air di Bumi9.1Tujuan: Membuat persembahan multimedia mengenai stratifikasi atmosfera dan stratifikasi dalam lautan.Arahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Setiap kumpulan perlu membuat persembahan mengenai salah satu topik yang berikut: • Stratifikasiatmosferadanperanannya • Stratifikasidalamlautansertataburanhidupandidalamnya• Masalahpenipisanozon• TaburanairdiBumiAb21AwanHujanPenyejatanPenyejatanPenyejatanAirmengalirkesungaiSimpananairdalamatmosferaAirmengalirdipermukaanMataairKondensasiAliransungaiSimpananairtawarSimpananairdalamaisdansaljiLuahanairbawahtanahSimpananairbawahtanahAirmeresapkebawahtanahKitar AirSimpananairdalamlautanBab 9

p. 271

260Bab 9Lapisan BumiBumi boleh dibahagikan kepada tiga lapisan utama berdasarkan sifat fizikalnya iaitu kerak, mantel dan teras. Lapisan mantel terdiri daripada komponen litosfera, astenosfera dan mesosfera. Litosfera meliputi kerak dan bahagian atas mantel.Rajah 9.5Lapisan utama Bumi9.2Tujuan: Mencipta model untuk struktur BumiArahan1.Bahagikan murid kepada beberapa kumpulan.2.Reka bentuk satu model Bumi yang mempunyai empat lapisan dengan tanah liat.3.Bentangkan setiap lapisan struktur Bumi berdasarkan model yang dicipta.9.3Tujuan: Membincangkan perbezaan setiap lapisan Bumi berdasarkan komposisi dan sifat fiziknyaArahan1.Bekerja secara berkumpulan.2.Kumpulkan maklumat tentang komposisi dan sifat fizik bagi setiap lapisan Bumi.3.Bentangkan hasil perbincangan setiap kumpulan melalui persembahan multimedia.KerakMantelMesosferaAstenosferaLitosferaTeras luarTeras dalam260Bab 9

p. 272

Bab 9261Gambar foto 9.2Bumi ialah Satu-satunya Rumah bagi Semua HidupanImbas kembali topik sistem suria yang telah anda pelajari semasa di sekolah rendah. Bumi ialah planet ketiga dari Matahari dan merupakan satu-satunya planet yang sesuai untuk didiami dalam sistem suria kita (Gambar foto 9.2).Salah satu keistimewaan sifat Bumi yang menyebabkan Bumi sesuai untuk semua hidupan ialah suhu Bumi tidak terlalu panas atau sejuk berbanding dengan planet lain. Hal ini disebabkan oleh kedudukan Bumi yang berada tidak terlalu dekat dan tidak terlalu jauh dari Matahari. Selain itu, kewujudan air dan oksigen di Bumi juga menyebabkan Bumi sesuai untuk semuahidupan. Oleh itu, manusia perlu mencintai Bumi dengan menjaga alam sekitar dengan baik! 9.11.Bumi terdiri daripada empat sfera utama iaitu , , dan .2.Seekor ikan menangkap mangsa menggunakan cahaya. Dalam zon laut yang manakah ikan ini boleh ditemui? Mengapa?• Menerangkanjenisdanciri-ciribatuan.• Berkomunikasibagimembezakanprosespembentukanbatuan.9.2Bahan BumiKerak Bumi terbentuk daripada pelbagai jenis batuan yang berbeza dari segi warna, struktur, bentuk, tekstur dan cara pembentukannya. Secara amnya, batuan boleh dikategorikan kepada tiga kumpulan, iaitu batuan igneus, sedimen dan metamorfik. Setiap jenis batuan terbentuk dengan cara yang berlainan dan mengambil masa beribu-ribu tahun. Semua batuan mengandungi bahan yang dikenali sebagai mineralAhlisainssedangmengkajiplanetlainyangsesuaididiamiolehsemuasupayakitadapatberpindahkeplanettersebutmasahadapan.Bab 9261

p. 273

262Bab 9Jenis Batuan dan Ciri-cirinyaJadual 9.1 menunjukkan jenis batuan dan ciri-cirinya.Jadual 9.1 Jenis batuan dan ciri-cirinyaIgneusSedimenMetamorfikTerbentuk daripada proses penyejukan dan pembekuan magma atau lava yang mengalir keluar dari lapisan mantel.Terbentuk daripada mampatan bahan-bahan enapan yang dibawa oleh sungai, glasier dan angin.Terbentuk apabila batuan igneus atau batuan sedimen terdedah kepada tekanan dan suhu yang sangat tinggi.Mengandungi pelbagai bahan mineral.Terdiri daripada lapisan yang banyak yang kadangkala berongga dan mengandungi fosil.Biasanya lebih keras daripada batuan asal yang membentuknya.Proses Pembentukan BatuanBagaimanakah batuan igneus, sedimen dan metamorfik terbentuk? Proses pembentukan batuan tersebut boleh diterangkan dengan kitar batu dalam Rajah 9.6.9.21.Bagaimanakah batuan sedimen, batuan igneus dan batuan metamorfik terbentuk? Jelaskan.2.Mengapakah fosil tidak dapat dijumpai dalam batuan igneus?3.Mengapakah batuan metamorfik lebih keras daripada batuan igneus dan batuan sedimen?Rajah 9.6Kitar batuVideo pengelasan batuanHaba dan tekanan meningkatBatuan igneusHaba dantekananHakisanBatuanmetamorfikBatuansedimenMagmaMeleburPenyejukandanpembekuanmagmaDiangkut kepermukaanMampatanPemendapanbahan hakisanHabadantekanan262Bab 9

p. 274

Bab 9• Berkomunikasimengenaiproseseksogendanendogen.9.3Proses Utama BumiApakah proses Bumi yang menyebabkan perubahan pada permukaan Bumi? Bagaimanakah perubahan Bumi itu terbentuk? Sebenarnya, permukaan Bumi terbentuk melalui dua proses, iaitu proses eksogen dan proses endogen.Rajah 9.7Contoh proses eksogenAngkutan dan pengenapanBahan-bahan yang telah diluluhawa atau terhakis akan dibawa oleh agen-agen seperti aliran air, angin, ombak dan glasier. Bahan-bahan tersebut akan dienapkan apabila halaju agen menjadi perlahan.HakisanMerupakan proses penghausan yang dialami oleh permukaan Bumi akibat tindakan agen-agen yang bergerak seperti air, angin dan ombak.Susutan jisim dan susutan daratMelibatkan pergerakan tanah dari atas cerun ke bahagian bawah akibat daya tarikan graviti. Misalnya, tanah runtuh.LuluhawaMerupakan satu proses pemecahan dan penguraian atau pereputan batuan akibat perubahan suhu, air hujan, tindakan fros dan mikroorganisma.• Prosesyangberlakudipermukaan Bumi.• Contoh:Luluhawa,hakisan,susutanjisim,susutandarat,angkutandanpengenapan.Proses EksogenContoh proses eksogenBab 9

p. 275

264Bab 9• Prosesyangberpuncadaripadabahagiandalam Bumi.• MembentukdanmengubahpermukaanBumi.• Contoh:Prosesolakanmantel,aktivitimagmadanprosespergerakankerakBumi(plattektonik).Proses EndogenAktiviti magmaGunung berapi ialah satu lohong dari dalam kerak Bumi yang membolehkan magma yang cair dan panas keluar melaluinya dalam bentuk letusan yang kuat. Bahan-bahan letusan tersebut akan tertimbun di sekeliling cerun lohong dan membentuk kon gunung berapi.PertembungankerakBumiProses pergerakan kerak Bumi (Plat Tektonik) Menurut Teori Plat Tektonik, kerak Bumi dibahagikan kepada beberapa keping plat. Plat-plat ini sentiasa bergerak menyebabkan proses pertembungan dan pencapahan yang menghasilkan pelbagai bentuk Bumi serta hanyutan benua.Proses olakan mantelSuhu yang tinggi dalam bahagian mantel dan teras Bumi menghasilkan arus-arus perolakan di lapisan astenosfera. Arus-arus ini berupaya menggerakkan kerak Bumi.Rajah 9.8Contoh proses endogenproses endogenKerakdalamKerakluarMantelLitosfera264Bab 9

p. 276

Bab 92659.31.Apakah proses eksogen dan proses endogen?2.Apakah agen yang menyebabkan hakisan?3.Apakah teori plat tektonik?4.Terangkan proses olakan mantel.• Berkomunikasimengenaigeobencana.• Menjanaideatentangkepentingansainsdanteknologiuntukmenghadapigeobencana.• Menyedaribahawabencanaalammendatangkankesanterhadapkehidupanalamsekitar.9.4Fenomena GeobencanaSetelah mempelajari proses eksogen dan endogen dalam subtopik 9.3, tahukah anda tentang kesan proses endogen? Kesan proses endogen ialah kejadian geobencanaseperti gempa bumi, tanah runtuh, tsunami, volkanisme dan lain-lain. Bolehkah anda mengenal pasti setiap geobencana itu?Gambar foto 9.3Kejadian geobencanaVolkanismeTanah runtuhLubang benamPemanasan globalTsunamiGempa bumiVideo bersedia menghadapi gempa bumiBab 9265

p. 277

266Bab 9Tanah jerlus ialah geobencana yang biasanya berlaku di kawasan paya manakala hujan asid ialah geobencana yang biasanya berlaku di kawasan perindustrian.Sains dan Teknologi untuk Menghadapi GeobencanaKemajuan dalam sains dan teknologi membolehkan ciptaan alat yang mampu memberikan amaran awal terhadap kejadian tanah runtuh dan tsunami.Bolehkah anda fikirkan ciptaan lain yang digunakan untuk meramal atau memberikan amaran awal akan berlakunya geobencana?PanduangelombangkeluliKerikilPenggeraTransduserMengubah bentuk cerun,menjana pelepasanakustik daripada batuSayadiletakkandiatascerunbukituntukmemberikanamaranawalkejadiantanahruntuh.Rajah 9.10Alat untuk mengesan tanah runtuhGambar foto 9.4Alat untuk mengesan tsunami di MalaysiaSayadiletakkandipersisiranpantaiuntukmemberikanamaranawalberlakunyatsunamimelaluisatelit.Tanah jerlusHujan asidRajah 9.9Tanah jerlus dan hujan asid9.4Tujuan: Mengumpul maklumat tentang geobencana.Arahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Kumpulkan maklumat tentang cara geobencana berikut terbentuk.(a) Gempa bumi(d) Tsunami(g) Tanah jerlus(b) Volkanisme(e) Pemanasan global(h) Lubang benam(c) Tanah runtuh(f) Hujan asid3.Bentangkan hasil perbincangan setiap kumpulan melalui persembahan multimedia.266Bab 9

p. 278

Bab 9Kesan GeobencanaGeobencana seperti tsunami dan gempa bumi boleh menyebabkan kehilangan nyawa, penyakit, kebuluran serta kerosakan harta benda. Kita haruslah bersimpati dan membantu mangsa-mangsa bencana alam. Layari laman web yang berikut untuk mendapatkan maklumat lanjut mengenai tsunami, gempa bumi, banjir lumpur dan kejadian Highland Towers.9.41.Berikan tiga jenis geobencana.2.Apakah kesan geobencana kepada manusia?3.Nyatakan dua alat yang dicipta oleh ahli sains untuk meramal kejadian geobencana.(Dipetik dan diubah suai daripada Kosmo, 4 Mac 2016)CAMERON HIGHLANDS – Kaedah pemasangan struktur pelindung hujan rumah plastik yang tidak sesuai oleh pekebun antara faktor merangsang kejadian banjir lumpur.Kejadian banjir lumpur(Dipetik dan diubah suai daripada Mstar, 23 Jun 2015)Gempa bumi di Gunung KinabaluKOTA KINABALU: Akibat daripada kejadian gempa bumi itu, 19 mangsa terkorban.43 rakyat Malaysia terbunuh akibat ombak besar `tsunami'KUALA LUMPUR 26 Dis. – Ramai orang terkorban termasuk 43 di Malaysia dilanda ombak besar akibat gempa bumi di utara Sumatera hari ini yang paling dahsyat di dunia dalam tempoh 40 tahun. Banyak rumah dan harta benda dimusnahkan akibat tsunami.(Dipetik dan diubah suai daripada Utusan Melayu, 27 Disember 2004)KMKAbad21Kejadian banjir lumpur di Cameron Highlandshttp://www.beritasemasa.com.my/gambar-banjir-lumpur-dicameron-highlandsTsunamihttp://www.tsunami.noaa.gov/Kejadian Highland Towershttps://en.wikipedia.org/wiki/Highland_Towers_collapseGempa bumihttp://www.euronews/tag/volcano-eruptionBab 9

p. 279

268Bab 9• Berkomunikasimengenaiskalamasageologi.• MenerangkankaedahpenentuanusiaBumi.• Berkomunikasimengenaifosil.• Menaakulkepentinganfosilkepadaperkembangansainskini.9.5Usia BumiUsia Bumi dianggarkan sebagai 4.5 bilion tahun daripada meteorit yang diperolehi. Bumi telah melalui pelbagai peringkat masa yang telah mengubah atau mencorak bentuk muka Bumi dan hidupannya. Ahli geologi menetapkan tempoh masa yang panjang itu sebagai era. Setiap era pula dibahagikan kepada beberapa tempoh masa.Rajah 9.11Skala masa geologiTempohEraApakaherayangsedangkitadiamiataulaluisekarang?CatatanM.Y.merujukkepadajutaantahun.268Bab 9

p. 280

Bab 9269FosilFosil merupakan bahan Bumi yang terbenam dan tertimbus seperti tumbuhan, haiwan dan serangga, untuk jangka masa yang sangat lama. 9.51.Bilakah ikan mula wujud di Bumi?2.Antara serangga dengan tumbuhan berbunga, yang manakah wujud di Bumi dahulu?3.Bilakah rumpai laut mula wujud di Bumi?Kepentingan fosil kepada perkembangan sains kini:• RekodfosilmemberikanmaklumattentangcaraspesieshaiwandantumbuhandiBumiberubahmerentasberbiliontahun.• RekodfosiljugamemberikanmaklumattentangspesiesyangtelahhilangdariBumi.Rajah 9.13Pelbagai organisma yang wujud di Bumi dari masa 5000 juta tahunTahukahandabahawafosilberasaldaripadaperkataanLatiniaitu'fossilis'yangbermaksud‘diperolehdaripadapenggalian’.Rajah 9.12Contoh fosilTumbuhan berbungaManusiaAsal usulBumiAsal usulhidupanBakteria40002000Jutaan tahun500030001000ProtozoaRumpailautIkanUbur-ubur500DinosaurSeranggaBab 9269

p. 281

270Bab 9Tahukahandabahawaterdapatairdibawahpermukaantanahyangdikenalsebagaiairbawahtanah?• Menerangkanmaklumattentangairpermukaandanrisikonya.• Menerangkanairbawahtanahdarisegikepentingandanrisikonya.• Berkomunikasimengenaimineralekonomi.• Menerangkanpembentukanpetroleumdanarangbatu.• Berkomunikasimengenaihidroterma.• MenyelesaikanmasalahkesanburukdaripadaaktivitimanusiayangtidakdirancangdenganbaikkepadasemuahidupandiBumi.9.6Sumber Bumi dan Geologi GunaanAir Permukaan dan Air Bawah TanahGambar foto 9.5 Air permukaanGambar foto 9.6 Air bawah tanahLarutresapbajakimiadanracunseranggadalambidangpertanianmenyebabkanairbawahtanahmenghadapirisikopencemaran.Sisabahankimiaatauindustridandomestikditapakpelupusansampahmembawarisikopencemaranairbawahtanah.Airpermukaanbolehtercemarakibatbahanbuangandaripadakawasanperindustriandanperumahan.Bajaberlebihandanracunperosakdarikawasanpertanianjugamencemarkanairsungai.Adakahairpermukaandanairbawahtanahsalingberkait?Aba21AirpermukaandijumpaidiataspermukaanBumi.Contohairpermukaantermasuklahairlaut,kolamdansungai.Apakahairpermukaan?Ya,sayatahu.Airbawahtanahatauakuifermeliputiruangkosongantarabutirantanahsehinggaarasbatuantidaktelapair.270Bab 9

p. 282

Bab 9271Mineral EkonomiMineral ekonomi di Bumi terdiri daripada mineral logam, mineral bukan logam dan mineral nadir. Contoh mineral logam ialah bijih besi, bijih timah dan emas manakala mineral bukan logam ialah arang batu dan petroleum.Mineral nadir bumi mengandungi satu atau lebih daripada satu daripada 17 unsur nadir bumi yang dijumpai di dalam kerak Bumi. Walaupun hampir keseluruhan mineral nadir boleh didapati dengan banyaknya, namun mineral itu sukar dipisahkan kerana wujud bersama dengan logam-logam nadir lain. Disebabkan sifat-sifat unik mineral nadir, mineral itu digunakan dalam teknologi moden seperti komputer, DVD, alatan komunikasi, televisyen dan lain-lain. Oleh itu, mineral nadir bumi amat penting kepada perkembangan ekonomi negara dan dunia.Petroleum dan arang batu pula digunakan sebagai bahan api. Bagaimanakah arang batu dan petroleum terbentuk? Rajah 9.14Pembentukan arang batuRajah 9.15Pembentukan petroleum dan gas asliLumpur dan batuSisa hidupan lautyang mati tenggelamke dasar laut.Sisa hidupan daratanyang mati tertimbusdi bawah tanah.Selepas berjuta-jutatahun, sisa-sisa itutertanam semakinjauh ke dalam Bumidi bawah lapisan tebal batu dan lumpur.DasarlautLautPetroleumFosilterperangkapGas asliMelalui tindakan bakteria,pereputan separa berlakudalam keadaan kekuranganoksigen. Penguraianseterusnya oleh bakteriadi bawah suhu dan tekananyang tinggi akhirnyamenghasilkan petroleumdan gas asli.Arang batuBerjuta-juta tahun dahulu,tumbuhan mati secarasemula jadi.Selepas bertahun-tahun, sisaitu tertimbus di bawah lapisanenapan atau lumpur.Di bawah tekanan dan habayang tinggi, fosil tumbuhanbertukar denganperlahan-lahan kepadaarang batu.Bab 9271

p. 283

272Bab 9Gambar foto 9.7Kolam air panas di Sungai Klah, PerakRajah 9.16Pembentukan kolam air panas dan penjanaan tenaga elektrik daripada hidrotermaProses hidrotermaPernahkah anda melawat atau mandi-manda di kolam air panas? Tahukah anda tentang sebab air kolam itu panas? Air kolam itu dipanaskan oleh haba daripada Bumi secara semula jadi. Hal ini dikenali sebagai proses hidroterma. Apakah kelebihan hidroterma daripada prospek ekonomi?Kesan Buruk daripada Aktiviti Manusia kepada semua hidupan di Bumi. Fikirkan cara-cara penyelesaiannya.Rajah 9.17Aktiviti manusia yang tidak dirancang dengan baikPenjanatenagaelektrikStim panas digunakan untuk menggerakkanturbin dan menjana tenaga elektrikStimTelagaAir panasBatuan metamorfikAkuifer dipanaskanBatuan metamorfikSumber haba(magma)PenyahhutananPerindustrianPertanianPembakaran terbukaHakisan tanahPemanasan globalBanjir kilatPencemaran air, udara, terma dan bunyiKepupusan flora dan faunaAktiviti manusia yang tidak dirancang dengan baik272Bab 9

p. 284

Bab 99.5Tujuan: Membahaskan eksploitasi sumber Bumi boleh memudaratkan semua hidupan sekiranya tanpa perancangan yang betulArahan1.Jalankan aktiviti secara berkumpulan.2.Tajuk perbahasan tersebut ialah “Eksploitasi sumber Bumi boleh memudaratkan semua hidupan di Bumi sekiranya tanpa perancangan yang betul”.3.Selaku pihak pencadang, setiap kumpulan dikehendaki mengemukakan hujah-hujah mereka.9.61.Apakah kesan pembalakan hutan yang berleluasa? 2.Bahan mineral yang dilombong daripada Bumi amat diperlukan untuk perkembangan ekonomi negara secara berterusan. Namun begitu, jumlah mineral adalah terhad. Senaraikan dan bincangkan langkah-langkah yang boleh anda ambil untuk menjamin sumber bahan mineral yang berterusan. Abad21PenemuanfosildinosaurbuatpertamakalinyadiMalaysiaolehseorangahligeologiUniversitiMalayatelahmenggemparkannegarahutanbelantarayangtertuadidunia.Bolehkahandakenalpastijenisdinosauryangditunjukkandibawah?Mahukahandamenjadiseorangahligeologiuntukmencarifosildenganlebihbanyaklagi?Layarilamanwebyangberikutuntukmendapatkanmaklumatlanjut.Penemuan fosil dinosaur di Malaysiahttp://www.sciencedaily.com/releases/2014/02/140224204737.htmBab 9

p. 285

274Bab 9SistemBumiAtmosferaStratifikasiatmosferaHidrosferaStratifikasidalamlautanTaburanairBiosferaGeosferaSumberBumidanGeologiGunaanLapisanBumiStrukturBumiProsespembentukanbatuanJenisdanciribatuanBahanBumiProsesolakanmantelAktivitimagmaProsespergerakankerakBumi(PlatKesanTektonik)geobencanaTeknologiuntukmenghadapigeobencanaFenomenaGeobencanaLuluhawaHakisanSusutanjisimdandaratAngkutanPengenapanProsesendogenProsesUtamaBumiProseseksogenBumiAirpermukaandanrisikonyaAirbawahtanahdanrisikonyaMineralHidrotermaUsiaBumiKerakMantelTerasluarTerasdalamSkalamasageologiKaedahpenentuanusiaBumiFosilKepentinganfosil274Bab 9

p. 286

Bab 9275Selepasmempelajaribabini,andadapat:9.1Sistem dan Struktur Bumi BerkomunikasimengenaisistemBumi. MenjelaskanperbezaanantaralapisanBumiberdasarkankomposisidengansifatfizik. MenyedaribahawakeadaanfizikyangsesuaimenampungkehidupanhanyawujuddiBumi.9.2Bahan Bumi Menerangkanjenisdanciribatuan. Berkomunikasibagimembezakanprosespembentukanbatuan.9.3Proses Utama Bumi Berkomunikasimengenaiproseseksogendanendogen.9.4Fenomena Geobencana Berkomunikasimengenaigeobencana. Menjanaideatentangkepentingansainsdanteknologidigunakanuntukmenghadapigeobencana. Menyedaribahawabencanaalammemberikanimpakterhadapkehidupanalamsekitar.9.5Usia Bumi Berkomunikasimengenaiskalamasageologi. MenerangkankaedahpenentuanusiaBumi. Berkomunikasimengenaifosil. Menaakulkepentinganfosilkepadaperkembangansainskini.9.6Sumber Bumi Geologi Gunaan Menerangkanmaklumattentangairpermukaandanrisikonya. Menerangkanairbawahtanahdarisegikepentingandanrisikonya. Berkomunikasimengenaimineralekonomi. Menerangkanpembentukanpetroleumdanarangbatu. Berkomunikasimengenaihidroterma.91.Rajah 1 menunjukkan lapisan-lapisan di dalam Bumi. Labelkan setiap lapisan itu dengan nama yang betul. P:Q:R:Rajah 1S:Bab 9275

p. 287

276Bab 92.Fenomena cuaca seperti hujan, awan, gempa bumi, ribut dan lain-lain terbentuk dalam atmosfera Bumi. Dalam lapisan atmosfera yang manakah fenomena tersebut terjadi?3.Rajah 2 menunjukkan lapisan atmosfera.(a)Lapisan manakah yang mempunyai aurora?(b)Nyatakan dua benda hidup yang boleh didapati di ruang P.4.Apakah faktor pembentukan batuan metamorfik?5.Rajah 3 menunjukkan aliran lava dari sebuah gunung berapi. Apakah batuan yang mungkin terbentuk di P?6.Salina menjumpai sejenis batuan di tepi muara sungai. Ciri-ciri batuan tersebut dicatatkan seperti di bawah. •Berongga•Berlapis-lapis•MempunyaifosilkerangApakah jenis batuan tersebut?7.Pakcik Yatim merupakan seorang petani. Anak Pakcik Yatim selalu menasihatinyasupaya tidak menyembur racun perosak secara berlebihan. Mengapa? Rajah 48.Pernyataan di bawah menunjukkan suatu aktiviti manusia.Penebangan hutan bakau untuk mendapatkan hasil kayu menimbulkan kesan negatif.Pada pendapat anda, apakah kesan negatif yang mungkin timbul akibat penebangan hutan bakau? Rajah 2Rajah 3GunungberapiAliran lavaMagmaPSTRQP276Bab 9

p. 288

Bab 92779.Pernyataan di bawah merujuk kepada salah satu ciri di permukaan Bumi.Taburan air di Bumi sentiasa tetap.Pada pendapat anda, adakah pernyataan ini benar? Bincangkan. 10.Gempa bumi direkod dengan menggunakan alat seismograf sensitif yang mengesan gerakan atau getaran. Reka cipta satu alat seismograf ringkas untuk mengesan getaran pada permukaan Bumi dengan menggunakan penanda, rod logam, spring, pemberat, kertas kadbod dan lain-lain objek yang mudah untuk diperoleh. Anda boleh menjatuhkan objek yang berat berdekatan dengan alat yang anda bina untuk menghasilkan “gempa” buatan sendiri. 11.Pernyataan di bawah menunjukkan suatu keratan akhbar tentang isu yang berlaku di Malaysia.Pada pendapat anda, apakah kesan negatif yang mungkin timbul akibat perlombongan bauksit yang berleluasa di Kuantan? 12.Cameron Highlands selalu menghadapi masalah tanah runtuh akibat kegiatan pertanian yang berleluasa. Reka cipta sejenis alat yang boleh mengesan kemungkinan akan berlakunya hakisan tanah. BauksitPencemaran bauksit di KuantanKUANTAN – Penduduk Kuantan mengeluh dengan pencemaran bauksit di sekitar kawasan Bukit Goh, Gebeng dan Pelabuhan Kuantan yang boleh menyebabkan risiko kesihatan. Kegiatan perlombongan bauksit yang tidak terkawal telah menyebabkan jalan utama kotor. Udara tercemar akibat debu bauksit yang tertumpah. Sungai turut tercemar akibat aktiviti perlombongan bauksit. Bauksit ialah tanah merah yang kaya dengan aluminium.(Dipetik dan diubah suai daripada Astro Awani, 5 Julai 2015)Bab 9277

p. 289

278Bab 1Praktis Formatif 1.11.Pertumbuhan bayi, kejadian siang dan malam2.(a)pemerhatian, eksperimen(b)biologi3.Biologi – Ahli botani, Kimia – Ahli farmasi, Fizik – Ahli astronomiPraktis Formatif 1.21.(a) (b) (c)(d)2.(a)(i)Bahan beracun / toksik (ii)Bahan merengsa (iii)Bahan mudah terbakar(iv)Bahan mudah meletup (v)Bahan mengakis(b)Merkuri dan klorin3.Laporkan kepada guru. Jika boleh, tutup dahulu bekalan elektrik. Dengan bantuan guru, gunakan pemadam api yang sesuai untuk memadamkan api. Jika tidak pasti, tinggalkan makmal dengan secepat mungkin.Praktis Formatif 1.31.Panjang – meter, m; Jisim – kilogram, kg; Masa – saat, s; Suhu – Kelvin, K; Arus elektrik – Ampere, A2.(a) 13 cm, (b) 0.018 kg, (c) 4 000 000 μm, (d) 24 kg, (e) 6 mAPraktis Formatif 1.41.(a)6.28 mm(b)4.56 mm2.24 cm23.Nilai menunjukkan jisim ChongPraktis Formatif 1.51.A = 2 g cm-3, B = 2 g cm-3, C = 2 g cm-32.Cecair R, cecair yang paling tumpat tenggelamke dasarPraktis Formatif 1.61.Inferens adalah alasan atau sebab bagi sesuatu peristiwa yang dapat diperhatikan.2.Pemboleh ubah dimanipulasi =luas permukaan bekasPemboleh ubah dimalarkan = isi padu awal air dalam bekas, suhu persekitaran, tempoh eksperimen.Pemboleh ubah bergerak balas = kuantiti air selepas 30 minit.Praktis Formatif 1.71.Jujur dan tepat dalam merekod dan mengesahkan data dan bersikap positif 2.Bertanggungjawab terhadap kesihatan sejagat dan keselamatan alam sekitarPraktis Sumatif 11.Bahan mengakis2.V → R → P → T → Q → W → U → S3.0.1 kg4.(a)Neraca tuas(b)Angkup vernier6.34 petak × 1 cm2 = 34 cm2Luas kedua-dua sayap = 34 cm2Bab 2Praktis Formatif 2.11.(a)platlet, peredaran darah(b) peparu, ginjal dan kulit2.Sel palisad - menyerap cahaya untuk fotosintesisSel epidermis - mengawal kehilangan airSel akar - menyerap air dari tanahSel pengawal - mengurangkan pembukaan atau penutupan stoma3.Dinding selPraktis Formatif 2.21.Fotosintesis. Untuk menghasilkan glukosadan oksigen.2.Glukosa, respirasi selPraktis Sumatif 21.P = Sitoplasma, Q = Nukleus, R = Mitokondria2.Ginjal, peparu3.(a)ovum(b)sel darah merah(c)sel saraf4.Sel tumbuhan mempunyai dinding sel, kloroplas, vakuol dan berbentuk tetap.Bab 3Praktis Formatif 3.11.Homeostasis ialah pengekalan persekitaran dalam badan sesuatu organisma.2.Kawal atur suhu badan dan kandungan airPraktis Sumatif 31.Melalui proses transpirasi yang membantu tumbuhan menyerap dan mengangkut air serta mineral dari tanah ke seluruh bahagian tumbuhan bagi menggantikan air yang telah HANYA JAWAPAN TERPILIH DISEDIAKAN DI SINI

p. 290

Jawapanhilang ke persekitaran daripada daun. Air hilang daripada daun secara penyejatan yang berupaya membantu menyejukkan tumbuhan padahari panas.2.Salur darah mengecut untuk mengurangkan pembebasan haba ke persekitaran. Bulu roma menegak untuk memerangkaplapisan udara yang lebih tebal ini menghalang kehilangan haba daripada badan ke persekitaran. Kurang berpeluh bagi mengurangkan haba dibebaskan melalui penyejatan.Otot rangka mengecut dan mengendur secara aktif dan menyebabkan seseorang menggigil bagi meningkatkan suhu badan.Pada masa yang sama, hormon tertentu dirembeskan untuk meningkatkanmetabolisme badan.3.Salur darah mengembang untuk membolehkan lebih banyak darah mendekati kulit supaya melepaskan lebih banyak haba ke persekitaran.4.Membolehkan enzim berfungsi secara optimum pada suhu 37oC untuk mengawal semua tindak balas kimia dalam sel hidupBab 4Praktis Formatif 4.11.2.(a)Bawang; bebawang(b)Ubi keledek; batang(c)Halia; batang(d)Lalang; batang(e)Ubi kentang; batang(f)Setawar; daun3.Pembiakan penting bagi menjamin kelangsungan/ kemandirian spesiesPraktis Formatif 4.21.Untuk melahirkan zuriat.2.Fungsi uretra: Salur untuk mengeluarkan sperma dan air kencing keluar dari badanFungsi zakar: Memindahkan sperma ke dalam faraj perempuan semasa persetubuhanFungsi skrotum: Memegang dan melindungi testis3.Fungsi tiub Fallopio: Tempat persenyawaan antara sperma dan ovumFungsi faraj: Menerima sperma dan menjadi saluran bayi dilahirkanFungsi uterus:Tempat embrio berkembang dan membesar4.Peringkat permulaan sistem pembiakan menjadi matang dan menghasilkan sel pembiakan.Praktis Formatif 4.31.(i)Fasa haid (Hari 1 – 5)Lapisan dinding uterus, salur darah dan ovum yang tidak tersenyawa terluluh dan disingkirkan apabila haid bermula.(ii)Fasa pemulihan (Hari 6 – 11)Dinding uterus mula dibina semula dan menebal. Salur darah di dalam dinding uterus mula terbentuk untuk bersedia menerima penempelan sel yangtelah disenyawakan.(iii)Fasa subur (Hari 12 – 17)Ovum dibebaskan dari ovari pada hari ke-14 kitar haid. Dinding uterus dan salur darah terus berkembang. Persenyawaan mungkin berlaku dalam fasa ini.(iv)Fasa prahaid (Hari 18 – 28)Dinding uterus terus menebal dan kaya dengan salur darah. Jika berlaku persenyawaan, penempelan embrio akan terjadi di dinding uterus. Jika persenyawaan tidak berlaku, kitar haid akanberulang semula.2.Haid wanita bermula antara umur 10-12 tahun, selama 5 – 7 hari.3.Pengovulan ialah proses pelepasan ovum yang telah matang dari ovari dan berlaku di ovari.Praktis Formatif 4.41.Tidak2.Selepas persenyawaan, zigot membahagi menjadi satu bebola sel yang disebut sebagai embrio. Embrio akan menempel di dinding uterus. Embrio yang telah menempel pada dinding uterus akan terus berkembang menjadi fetus dan semakin menyerupai bayi.3.Zigot ➝ Embrio ➝ Fetus ➝ Bayi4.Fungsi amnion: Membran yang membentuk pundi dan mengandungi bendalir.Fungsi plasenta: Tempat pertukaran nutrien, oksigen, karbon dioksida dan bahan buangan antara darah ibu dan darah fetus.Fungsi tali pusat: Tiub yang menghubungkan fetus kepada plasenta.Praktis Formatif 4.51.Wanita hamil memerlukan nutrien yang lebih banyak kerana bayi di dalam kandungannya memerlukan nutrien untuk membesardengan sihat.2.Bayi di dalam kandungan menyerap kalsium dari badan ibu untuk pertumbuhan tulang dan giginya.Praktis Formatif 4.61.Punca kemandulan lelaki: Pembiakan seksPembiakan aseks•Melibatkan sel pembiakan•Tidak melibatkan sel pembiakan•Berlaku kepada manusia, haiwan peringkat tinggi dan tumbuhan berbunga•Berlaku kepada organisma ringkas (AmoebaParameciumHydra) dan tumbuhan (bawang, halia, ubi kentang)•Melibatkan dua induk•Melibatkan satu induk

p. 291

280(i)Kualiti sperma rendah(ii)Bilangan sperma tidak mencukupi(iii)Testis tidak menghasilkan sperma(iv)Mati pucukPunca kemandulan perempuan:(i)Ovari tidak dapat menghasilkan ovum(ii)Tiub Falopio tersumbat(iii)Uterus tidak normal(iv)Ketumbuhan dalam uterus2.(a)Suntikan ubat hormon dan pembedahan(b)Rawatan menggunakan kaedah IVF3.(a)Kaedah vasektomi: memotong dan mengikat kedua-dua duktus sperma melalui pembedahan supaya tiada sperma yang dipancutkan semasa ejakulasi.(b)Kaedah ligasi: kedua-dua tiub Falopio dipotong dan diikat melalui pembedahan supaya ovum tidak disenyawakanoleh sperma.4.Bayi tabung uji ialah bayi yang terbentuk melalui kaedah IVF. Sperma dan ovum bersenyawa di dalam bekas kaca kemudian embrio yang telah tersenyawa akan dimasukkan ke dindinguterus wanita.Praktis Formatif 4.71.Menarik perhatian serangga untuk pendebungaan2.Sepal:berwarna hijau untuk melindungi kudup bungaRanggi:berwarna warni bagi menarik perhatian serangga4.(a)Fungsi stigma: menerima butir debunga (gamet jantan)(c)Fungsi anter: menghasilkan gamet jantan.5.AnginSerangga•butir debunga ringan •butir debunga melekit •berwarna putih dan pudar •berwarna cerah •bilangan butir debunga yang banyak•bilangan butir debunga yang sedikitPraktis Sumatif 41.(a)Bendalir amnion(b)Bertindak sebagai kusyen untuk menyerap gegaran dan mencegah fetus daripada mengalami kecederaan(c)Plasenta. Fetus mendapat makanan dan oksigen daripada plasenta ibunya melalui tali pusat.(d)Apabila fetus terbentuk dengan lengkap, badan fetus berputar sehingga kepalanya menuju ke arah serviks. Pengembangan serviks berlaku supaya kepala bayi dapat melalui faraj. Dinding berotot uterus mengecut dengan kuat, amnion pecah dan bendalir amnion dibebaskan. Pengecutan kuat uterus menolak bayi keluar daripada tubuh ibu.Bab 5Praktis Formatif 5.11.Jirim: buku, pensel, pen, gelas dan bikar.(Mana-mana jawapan lain yang boleh diterima).2.Mempunyai jisim dan memenuhi ruang3.Ya, kerana semua hidupan mempunyai jisim dan memenuhi ruang.5.Sifat fizikSifat kimia•Bergantung kepada jenis bahan yang membentuknya.•Bergantung kepada tindak balas yang berlaku kepada sesuatu bahan.Praktis Formatif 5.21.(a)(i)Buih: Gas(ii)Air: Cecair(iii)Rumpai air: Pepejal(iv)Akuarium: Pepejal(v)Ikan: Pepejal(b)Pepejal: buku, gelas, baju Cecair: minyak, petrol, susu Gas: udara, karbon dioksida dan oksigen(Mana-mana jawapan lain yangboleh diterima).(c) 2.Bau masakan merebak melalui resapanzarah-zarah bau masakan ke dalamzarah-zarah udara.3.Jirim terdiri daripada zarah yang kecil dan diskret dan sentiasa bergerak dan berlanggar antara satu sama lain.4.Suhu tidak berubah kerana haba digunakan untuk mengatasi daya tarikan ikatan antara zarah-zarah pada ketika itu menyebabkan tiada perubahan suhu.Praktis Sumatif 51.(a)Air kopi: cecairBatu: pepejalUdara di dalam belon: gas(b)Air kopi dan batu(c)Zarah-zarah batu bergetar dan berpusing pada kedudukannya sahaja manakala zarah-zarah udara bergerak secara rawak, Keadaan JirimSusunanPergerakanPepejalTersusun rapat dan padatBergetar dan berpusing pada kedudukannya sahajaCecairRapat tetapi tidak tersusunBergerak bebas, menggelongsor dan berlanggar antara satu sama lainGasTidak tersusun dan berjauhan antara satu sama lainBergerak secara rawak, bebas, berlanggar antara satu sama lain dengan laju.

p. 292

Jawapanberlanggar antara satu sama lain dengan tenaga kinetik yang tinggi.4.(a)Zarah-zarah udara dimampatkan lebih dekat antara satu sama lain.(b)Tindakan Tan adalah wajar kerana keadaan ini membolehkan tayar mengembang semasa cuaca panas bagi mengelakkan tayar meletup.(c)Udara di dalam tayar mengecut apabila sejuk disebabkan berlaku sedikit pembebasan haba dan ini menyebabkan susunanzarah-zarah gas bergerak mendekati antara satu sama lain dan tayar mengecut.Bab 6Praktis Formatif 6.11.Proton, elektron dan neutron2.Bilangan elektron di dalam sesuatu atom adalah sama dengan bilangan protonnya. Oleh itu, atombersifat neutral.3.Unsur ialah satu bahan yang terdiri daripada zarah yang sama jenis sahaja. Manakala sebatian pula terdiri daripada dua atau lebih jenis unsur yang bergabung secara kimia.4.Atom ialah zarah yang paling kecil dalam sesuatu unsur manakala molekul pula ialah gabungan dua atau lebih atom.5.Unsur-unsur disusun dalam jadual berkala mengikut bilangan nombor proton.6.LogamBukan logamMagnesiumKarbonAluminiumIodinKuprumKlorinEmasNeonBesiArgonMerkuriPraktis Formatif 6.21.Campuran ialah bahan yang terdiri daripada dua atau lebih unsur atau sebatian yang bergabung secara fizikal.2. Jenis campuranTeknik pengasinganKlip kertas besi dan serpihan kacaPenurasanAir dan etanolPenyulinganTiga jenis pewarna yang larut airKromatografi kertasTanah dan airMenggunakan magnetMinyak dan airPengenapanSerbuk kopi dan airPengapunganPraktis Formatif 6.31.Sebatian ialah bahan yang terdiri daripada dua atau lebih unsur yang bergabung secara kimia.2.Gula, garam, air, guli dan permainan blok.3.Elektrolisis4.CampuranPerbezaanSebatianTidak Pembentukan bahan baharuYaTiada Ikatan kimia yang mengikatYaTiada perubahan habaPerubahan haba semasa pembentukanHaba diserapKaedah fizikalKaedah pengasinganKaedah kimiaTiada perubahan sifat bagi setiap komponenSifat berbanding dengan sifat asalBerbeza daripada bentuk asalKomponen boleh dicampur pada sebarang nisbahPenggabungan komponenUnsur yang membentuk sebatian berpadu mengikut nisbah tetapPraktis Sumatif 61.(a)(a),(b), (e), (f), (g), (h), (m), (n), (p)(b)(c), (i), (j), (o)(c)(d), (k), (l)Bab 7Praktis Formatif 7.11.Nitrogen 78%, oksigen 21%, karbon dioksida 0.03%, gas nadir dan lain-lain 0.97%3.Karbon dioksida digunakan oleh tumbuhan untuk proses fotosintesis.4.Boleh menyebabkan kesan rumah hijau dan pemanasan global.Praktis Formatif 7.21.Tindak balas yang berlaku apabila suatu bahan dipanaskan dengan oksigen dan membebaskan tenaga haba dan tenaga cahaya.2.Kehadiran oksigen, haba dan bahan api3.Selimut api menghalang sumber oksigen yang berterusan menyebabkan pembakaran terhenti.4.(a)Sentiasa peka dengan barangan elektrik yang digunakan.(b)Simpan mancis dan pemetik api di tempatyang selamat dan jauh daripada kanak-kanak.(c)Letak alat pemanas jauh daripada sebarang benda yang mudah terbakar.(d)Tidak membuang puntung rokok merata-rata ketika api rokok masih menyala.

p. 293

282(e)Tidak meletakkan terlalu banyak beban pada satu soket elektrik.(f)Memasang penggera kebakaran di rumah.Praktis Formatif 7.31.Asap dan debu.3.(a)Kesihatan manusia akan lebih terjamin.(b)Mengurangkan kos membaik pulih bangunan akibat hujan asid.(c)Iklim di bumi akan berada dalam keadaan yang baik.4.Sampah sarap boleh menyebabkan pertambahan bilangan mikroorganisma didalam udara.6.(a)✓(b)✓(c)(d)✓(e)Praktis Sumatif 71.(a)P: NitrogenQ: OksigenR: Gas nadirS: Karbon dioksida(b)(i)Menghasilkan asid nitrik dan ammonia (ii)Membantu dalam pertumbuhan haiwan dan tumbuhan(c)Suhu di Bumi akan meningkat kerana peningkatan gas S di atmosfera atau menyebabkan kesan rumah hijau kerana gas S memerangkap haba.(d)(i)Komponen udara boleh diasingkan melalui kaedah fizikal.(ii)Setiap gas masih menunjukkan sifat-sifat asal apabila diasingkan.2.(a)Karbon dioksida(b)Argon(c)Atmosfera(d)Oksigen3.(a)Tumbuhan hijau merupakan satu-satunya hidupan yang dapat menyerap dan mengurangkan karbon dioksida dalam atmosfera melalui proses fotosintesis. Apabila banyak pokok ditebang, karbon dioksida yang dibebaskan oleh proses respirasi, pembakaran dan penguraian akan menambahkan peratus kandungan karbon dioksida dalam atmosfera.(b)Pembakaran bahan api fosil(c)Kesan rumah hijau dan pemanasan global4.(a)Pembakaran ialah tindak balas yang berlaku apabila suatu bahan bertindak balas dengan oksigen secara kimia dan membebaskan tenaga haba dan cahaya.(b)Haba, oksigen dan bahan api.(d)(i)Memasang alat pengesan asap dan penggera kebakaran di rumah(ii)Tidak meletakkan terlalu banyak beban pada satu sumber elektrik(iii)Sentiasa peka terhadap barangan elektrik yang digunakan5.(a)Jerebu(b)Menyebabkan kesesakan nafas dan batukBab 8Praktis Formatif 8.11.Cermin cembung, orang itu kelihatan kurus2.Untuk memantulkan cahaya supaya imej boleh terbentuk pada mata.3.Supaya ruang yang kecil nampak luas dan selesa. Cermin satah juga berfungsi untuk tujuan keselamatan di mana seseorang boleh melihat keadaan di belakang mereka.Praktis Formatif 8.21.tengah hari, tegak di atas kepala2.Praktis Formatif 8.31.Mengikut hukum pantulan, sudut tuju (dengan sudut pantulan (r) seperti di rajahdi bawah.Cermin satahrGaris normalSinar tujuSinarpantulan2.tegak, sama saiz dengan objek, maya, sama (juga songsang sisi)Praktis Formatif 8.41.Pembiasan cahaya berlaku apabila sinaran cahaya daripada dasar kolam renang bergerak keluar daripada air. Hal ini menyebabkan imej dasar kolam renang kelihatan cetek berbanding dengan kedalaman sebenarnya.2.A: Kurang tumpatB: Lebih tumpatC: Lebih tumpatD: Kurang tumpatPraktis Formatif 8.51.Merah, Jingga, Kuning, Hijau, Biru, Indigo, Ungu2.Cahaya berwarna merah terbias dengan paling sedikit kerana lebih laju. Manakala cahaya berwarna ungu terbias dengan paling banyak kerana bergerak dengan paling perlahan.

p. 294

JawapanPraktis Formatif 8.61.Penyerakan cahaya berlaku apabila sinar cahaya dihalang dan dipantulkan ke semua arah oleh awan atau zarah-zarah dalam udara.2.banyak, kurangPraktis Formatif 8.71.A = Magenta, B = Sian, C = Kuning, D = Putih2.(a) merah(b) hijau(c) magentaPraktis Sumatif 81.Imej sahih ialah imej yang terbentuk pada skrin manakala imej maya ialah imej yang tidak dapat terbentuk pada skrin.2.B3.X dan Z4.(a) Magenta, (b) Kuning, (c) Sian, (d) Putih, Bab 9Praktis Formatif 9.1 1.hidrosfera, biosfera, geosfera dan atmosferaPraktis Formatif 9.21.Batuan igneus terbentuk apabila magma daripada letusan gunung berapi menyejuk apabila sampai ke permukaan. Batuan sedimen pula terbentuk daripada pelbagai proses pemecahan batuan seperti luluhawa dan hakisan yang akhirnya diangkut oleh air sungai ke lautan dan termendap di situ. Batuan metamorfik ialah batuan hasil tindakan tekanan dan haba ke atas batuan igneus dan batuan sedimen.2.Batuan igneus terbentuk daripada magma yang menyejuk. Magma bersuhu sangat tinggi maka tidak ada hidupan yang dapat hidup di dalamnya. Oleh yang demikan, fosil tidak dapat dijumpai di dalam batuan igneus.3.Batuan metamorfik adalah lebih keras daripada batuan lain kerana jenis batuan itu terbentuk akibat tekanan dan suhu yang sangat tinggi. Praktis Formatif 9.31.Proses eksogen – proses yang berlaku di permukaan Bumi.Proses endogen – proses yang berpunca daripada dalam Bumi.2.Aliran air, angin dan ombak3.Menurut teori plat tektonik, kerak Bumi dibahagikan kepada beberapa keping plat. Plat-plat ini sentiasa bergerak menyebabkan proses pertembungan dan pencapahan yang menghasilkan pelbagai bentuk Bumi serta hanyutan benua.4.Proses olakan mantel berlaku apabila suhu yang tinggi dalam bahagian mantel dan teras Bumi menghasilkan arus-arus perolakan di lapisan astenosfera yang berupaya menggerakkankerak Bumi.Praktis Formatif 9.41.Tanah runtuh, tsunami, letupan gunung berapi2.Kemusnahan harta-benda, kehilangan nyawa, penyakit dan kebuluran.3.Seismograf untuk mengesan gempa bumi, radar untuk mengesan tsunami.Praktis Formatif 9.51.500 juta tahun2.Serangga3.1000 juta tahunPraktis Formatif 9.61.Pembalakan yang berleluasa menyebabkan penghasilan gas oksigen berkurang manakala kandungan gas karbon dioksida di udara menjadi lebih tinggi. Hal ini menyebabkan pemanasan global kerana karbon dioksida adalah gas rumah kaca yang boleh memerangkap kepanasan matahari. Kandungan oksigen yang kurang juga menyebabkan bekalan oksigen untuk pernafasan menjadi kurang. Pembalakan juga menyebabkan hakisan tanah berlaku. 2.Kitar semula, penggunaan bahan mineral secara berhemah.Praktis Sumatif 91.P: Kerak Q: Mantel, R: Teras luar, 2.R3.(a)S(b)Burung dan serangga.4.Faktor yang mempengaruhi batuan metamorfik ialah komposisi mineral batuan asal, tekanan dan suhu, pengaruh kuasa tektonik dan pengaruh bendalir/cecair.Jawapan lengkap untuk guru, sila imbas QR code

p. 295

284GlosariAkil balighPeringkat permulaan sistem pembiakan menjadi matang dan menghasilkan sel pembiakan.Alat pemadam apiAlat perlindungan kebakaran yang digunakan untuk memadamkan api atau mengendalikan kebakaran kecil.AtomZarah paling kecil bagi sesuatu unsur yang dapat mengambil bahagian dalam sesuatu tindak balas kimia.Batuan igneusBatuan yang terbentuk daripada proses penyejukan dan pembekuan magma atau lava yang mengalir keluar dari lapisan mantel.Batuan metamorfikBatuan yang terbentuk apabila batuan igneus atau batuan enapan terdedah kepada tekanan dan suhu yang sangat tinggi.Batuan sedimen Batuan yang terbentuk daripada mampatan bahan-bahan enapan yang dibawa oleh sungai, glasier dan angin.Belahan deduaPembahagian satu sel induk kepada dua sel anak.CampuranSatu bahan yang terdiri daripada dua atau lebih unsur atau sebatian yang bergabung secara fizikal.ElektrolisisProses penguraian sesuatu sebatian kepada unsur-unsurnya apabila arus elektrik mengalir melaluinya.HakisanMerupakan proses penghausan yang dialami oleh permukaan bumi akibat tindakan agen-agen yang bergerak seperti air mengalir, angin dan ombak.HomeostasisPengekalan persekitaran dalam badan sesuatu organisma, misalnya aras suhu, air, pH, tekanan darah dan sebagainya supaya berada dalam keadaan yang seimbang dan stabil.Imej mayaImej yang tidak dapat terbentuk pada skrin.Imej sahihImej yang terbentuk pada skrin.JirimSemua benda yang mempunyai jisim dan memenuhi ruang.JisimKuantiti jirim yang terkandung dalam sesuatu objek.Kaedah saintifik Kaedah sistematik yang digunakan untuk menyelesaikan sesuatu masalah dalam sains.KejituanKebolehan objek memberikan ukuran bacaan yang menghampiri nilai sebenar.KemandulanKetidakupayaan untuk melahirkan anak.

p. 296

GlosariKepekaanKebolehan alat mengesan perubahan kecil sesuatu kuantiti yang diukur.KepersisanKebolehan alat pengukur memberikan bacaan yang sama apabila pengukuran diulang. KetumpatanJisim per unit isi padu sesuatu objek.Kitar haid Satu siri perubahan yang berlaku pada dinding uterus dan ovari.Kitar karbonKitar yang mengekalkan kandungan karbon dioksida dalam udara dengan mengambil karbon dioksida daripada udara dan mengembalikannya semula ke udara secara berterusan.Kitar oksigenKitar yang melibatkan pengambilan oksigen daripada udara dan pengembaliannya semula ke udara secara berterusan.Kuantiti fizik Sifat fizikal yang boleh dihitung dan oleh itu boleh diukur.Luas Berapa besarnya sesuatu kawasan.LuluhawaMerupakan satu proses pemecahan dan penguraian atau pereputan batuan akibat perubahan suhu, air hujan, tindakan fros dan mikroorganisma.OrganSekumpulan tisu yang bergabung dan mempunyai fungsi yang spesifik.Organisma multisel Organisma yang terdiri daripada lebih daripada satu sel.Organisma unisel Organisma yang terdiri daripada satu sel sahaja.PembakaranTindak balas yang berlaku apabila suatu bahan bertindak balas dengan oksigen secara kimia serta membebaskan tenaga haba.PembiakanProses menghasilkan individu baharu oleh organisma hidup.Pembiakan vegetatif Menghasilkan tumbuhan baharu daripada bahagian vegetatif tumbuhan induk selain bunga. Pembiasan cahaya Perubahan arah perambatan atau pembengkokan cahaya apabila cahaya merambat melalui dua medium yang berbeza ketumpatan.Pendebungaan kacuk Proses pendebungaan yang berlaku pada bunga daripada pokok yang berbeza, namun masih daripada spesies yang sama.Penjanaan semula Kebolehan fragmen organisma tertentu tumbuh dan berkembang menjadi individu baharu yang lengkap.Penolakan cahaya Warna cahaya yang sama dengan objek legap akan dipantul ke mata kita manakala warna lain akan diserap.Penyerakan cahaya Sinar cahaya dipantulkan ke semua arah oleh awan atau ke zarah-zarah dalam udara.Pernafasan Pertukaran gas yang berlaku antara organisma dengan persekitarannya.

p. 297

286GlosariPersenyawaan dalamNukleus gamet jantan bercantum dengan nukleus gamet betina di dalam badan induk betina. Persenyawaan luar Nukleus gamet jantan bercantum dengan nukleus gamet betina di luar badan induk betina.Pertunasan Proses pembentukan tunas pada badan organisma. Proses eksogen Proses yang berlaku di permukaan Bumi.Proses endogen Proses yang berpunca daripada dalam Bumi.Ralat paralaks Ralat yang wujud disebabkan kedudukan mata pemerhati tidak berserenjang dengan skala bacaan apabila mengambil ukuran.Ralat sistematik Ralat yang wujud disebabkan oleh kecacatan alat pengukur.ResapanProses zarah-zarah jirim bergerak dari kawasan yang berkepekatan tinggi ke kawasan yang berkepekatan rendah.Respirasi sel Proses pengoksidaan dan penguraian glukosa yang berlaku di dalam sel hidup untuk membebaskan tenaga.SainsDisiplin ilmu yang melibatkan pemerhatian dan eksperimen yang sistematik terhadap fenomena alam semula jadi.SebatianSatu bahan yang terdiri daripada dua atau lebih unsur yang bergabung secara kimia.SelUnit asas benda hidupSekumpulan organ yang bergabung dan mempunyai fungsi yang spesifik.StomaLiang seni pada daun yang berfungsi mengawal kemasukan udara ke dalam daun.TisuSekumpulan sel yang bergabung bersama dan mempunyai fungsi yang spesifik.UnsurSatu bahan yang terdiri daripada satu jenis zarah sahaja.Warna primerWarna asas yang tidak boleh dihasilkan melalui percampuran warna.Warna sekunder Warna-warna yang dihasilkan apabila dua atau lebih warna primer ditambah.

p. 298

287Clarke, J., Levesley, M., Pimbert, M., Johnson, P., Baggley, S., & Gray, S. (2002). Exploring Science 7, Edinburgh Gate: Pearson Longman.Chen, L. K., Clare, E., Sadler, J., Tan, Y. T. (2007). G.C.E.’O’ Level, Chemistry Matters, Singapore: Marshall Cavendish Education.Garton, A., & Williamson, K. (2005). Science for Life 7, Australia: MacMillan Education Australia Pty Ltd.Fellowes-Freeman, D., Sang, D., & Jones, M. (2012). Cambridge Checkpoint Science Coursebook 7United Kingdom: Cambridge University Press.Fellowes-Freeman, D., Sang, D., & Jones, M. (2012). Cambridge Checkpoint Science Coursebook 8United Kingdom: Cambridge University Press.Goh, H. C., Gui, E. H., & Tan, K.S. (2014). Science Around Us, Module 1 Gadgets Work Wonders (I)Singapore: Star Publishing Pte Ltd.Goh, H. C., Gui, E. H., & Tan, K.S. (2014). Science Around Us, Module 2 Gadgets Work Wonders (I)Singapore: Star Publishing Pte Ltd.Goh, H. C., Gui, E. H., & Tan, K.S. (2014). Science Around Us, Module 3 Gadgets Work Wonders (I)Singapore: Star Publishing Pte Ltd.Ho, P.L. (2009). International Lower Secondary Science 2, Singapore: Marshall Cavendish Education.Johnson, P. (2006). 21st Century Science, Science GCSE Foundation, Edinburgh Gate: Peason Longman.Lee, C., Lam, E., Fong, J., Lam, P. K., & Loo, P.L. (2014). Lower Secondary Science: Volume A : (2nd ed.). Singapore: Marshall Cavendish Education.Lee, C., Lam, E., Fong, J., Lam, P. K., & Loo, P.L. (2014). Lower Secondary Science: Volume B : (2nd ed.). Singapore: Marshall Cavendish Education.Lofts, G., & Evergreen, M. J. (2000). Science Quest 1, Australia: John Wiley & Sons Australia, Ltd.Segaran, P. R., Yuen, K. S. (2002). Textbook for Secondary 2, Science Vision, New York: Oxford University Press.Yip, P. (2003). Biology for Tomorrow, Hong Kong: Manhattan Press (H.K.), Ltd.

p. 299

288IndeksAir permukaan 270Air bawah tanah 270Akil baligh 100, 101, 102Amnion 109, 110Anter 120, 121, 122, 123Atom 164, 165Atmosfera 256, 257, 259Batuan igneus 261, 262Batuan metamorfik 261, 262Batuan sedimen 261, 262Bunga uniseks 121Bunga biseks 121Biosfera 256Campuran 176Cecair 141, 143, 146, 147, 150, 151Dikotiledon 127Duktus sperma 98, 116Eksogen 263Elektron 164, 165Embrio 99, 105, 109Endogen 264Faraj 98, 99Fetus 109, 111, 113Fosil 262, 268, 269Gas nadir 196, 199Gamet 92, 93, 98, 102Geosfera 256Geobencana 265, 266Hidrosfera 256Hidroterma 272Homeostasis 72, 73, 78, 79, 80, 83Hipotesis 33, 34, 35Implan 117Jadual Berkala 167, 168Jirim 138, 140, 141Kaedah in vitro 116Kebolehtempaan 169, 172Kekilauan 169, 172Kekuatan regangan 169Kekonduksian elektrik 169, 173Kekonduksian haba 169, 173Kemandulan 107, 115Kemuluran 169, 172Kitar haid 104Kitar karbon 200Kitar oksigen 201Kloroplas 50, 52Kondensasi 152, 153Logam 167, 169, 170Maya 222, 231Mikropil 127Monokotiledon 127Multisel 53, 54, 55Nitrogen 196, 199Nukleus 50, 51, 52Neutron 165Oksigen 196, 197, 199Organ 55, 56, 57Ovari 92, 99, 101, 105, 120Ovum 92, 93Ovul 120, 121Pembiasan 233, 234, 235Pembiakan aseks Pembiakan seks 90, 91, 92Pembekuan 151, 152, 156Pembakaran 204Pendebungaan sendiri Pendebungaan kacuk Pendidihan 151, 153Pantulan 223, 226, 230, 231, 232Pengenapan 177, 181Penyerakan cahaya 239, 240, 241Pengovulan 105Peleburan 152, 153Pepejal 146, 147, 149Pemejalwapan 151, 152, 153Penyejatan 153Penurasan 177, 178Penyulingan 177, 179Plumul 127, 128Persenyawaan 93, 105, 107, 108Pencemaran udara 208Pistil 120Plasenta 110Radikel 127, 128Ralat rawak 20, 26, 35Ranggi 120, 121Resapan 148, 149Sel 46, 47Sitoplasma 50, 51, 52Stoma 80, 81Skala masa geologi Sperma 92, 102, 103Serviks 99, 109Stamen 121Sepal 120,Stil 120, 121Stigma 120, 121Sebatian Testa 127Testis Tisu 55, Unit S.I. Unisel 53Unsur 166Uretra 98Uterus 99, 104, 105Vesikel semen 98Zakar 98Zigot 108

p. 300

Dengan ini SAYA BERJANJI akan menjaga buku ini dengan baik dan bertanggungjawab atas kehilangannya serta mengembalikannya kepada pihak sekolah padatarikh yang ditetapkanSkim Pinjaman Buku TeksSekolah ________________________Nombor Perolehan: ____________________________Tarikh Penerimaan: ______________________ Tahun Tingkatan Nama PenerimaTarikhTerimaBUKU INI TIDAK BOLEH DIJUAL